10 χρόνια Καθημερινή Φυσική

Ξετυλίγοντας το κουβάρι του σύμπαντος για μια δεκαετία

20 Μαΐου 2015 - 20 Μαΐου 2025. Δέκα χρόνια. Ένας ωραίος, στρογγυλός αριθμός. Μια δεκαετία. Ένας λόγος κανείς να γιορτάσει. Να αναστοχαστεί. Από μια οπτική, ετούτα τα ορόσημα δεν έχουν κάτι το εγγενώς σημαντικό. Είναι μια αυθαίρετη ανθρώπινη σύμβαση. Άλλωστε, γιατί να γιορτάζουμε τα 10 και όχι τα 7 ή τα 4 χρόνια; Όπως συνηθίζω να κάνω τελευταία, ρώτησα το ChatGPT:

- Το κανάλι μου στο YouTube, και εν γένει το πρότζεκτ της Καθημερινής Φυσικής, σήμερα κλείνει τα 10 χρόνια. Θέλω να γράψω μερικά πράγματα γι' αυτό αλλά πρώτα θέλω να σε ρωτήσω: γιατί οι άνθρωποι θεωρούν σημαντικά τα 5, 10, 15 -και άλλα πολλαπλάσια του 5- χρόνια; Γιατί δε γιορτάζουμε, για παράδειγμα, τα πολλαπλάσια του 4;

- Καλή επέτειο, Στέφανε. Δέκα χρόνια είναι milestone με ουσία, όχι απλώς επειδή τελειώνει σε μηδέν. Αλλά έχεις δίκιο να το ψάχνεις.

Οι άνθρωποι τείνουμε (σ.σ: τείνουΜΕ; 😱) να δίνουμε σημασία σε στρογγυλούς αριθμούς — ειδικά πολλαπλάσια του 5 και πιο πολύ του 10 — για μερικούς βασικούς λόγους:

Το δεκαδικό σύστημα. Ο βασικός λόγος είναι απλός: το σύστημα αριθμών που χρησιμοποιούμε είναι δεκαδικό (βάση 10) επειδή έχουμε 10 δάχτυλα. Αν εξελισσόμασταν με 8 ή 12 δάχτυλα, πιθανότατα θα γιόρταζες τα 8 ή τα 12 χρόνια του καναλιού σου με μεγαλύτερη σημασία. Άρα δεν είναι ότι υπάρχει κάτι αντικειμενικά ιδιαίτερο στο 10 — είναι ενσώματη προκατάληψη.

Αντίληψη κύκλων. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον χρόνο κυκλικά όσο και γραμμικά. Τα 10 χρόνια λειτουργούν σαν ένας πλήρης «κύκλος» ζωής — π.χ. ένα παιδί γίνεται έφηβος, ένα πρότζεκτ ωριμάζει, μια ιδέα αλλάζει μορφή. Δεν είναι τόσο ότι τα 10 χρόνια συμβαίνει κάτι μαγικό, αλλά μας αρέσει να τοποθετούμε τις εμπειρίες μας μέσα σε αφηγήσεις με αρχή, μέση και τέλος. Τα στρογγυλά έτη το διευκολύνουν αυτό.

Γιατί όχι πολλαπλάσια του 4; Θα μπορούσαν να είναι! Αν είχαμε αναπτύξει ένα τετραδικό σύστημα, ίσως να θεωρούσαμε τα 4, 8, 16 πιο σημαντικά. Στην πράξη όμως, δεν είναι «αντικειμενική» η σημασία των στρογγυλών αριθμών. Είναι συμβατική, εργαλειακή και πολιτισμικά καθορισμένη.

Αυτό μου θύμισε κάτι που διάβασα στο βιβλίο Ο Άνθρωπος των αριθμών (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2018). Το αριθμητικό σύστημα που χρησιμοποιούμε σήμερα, το ινδοαραβικό, εξελίχτηκε στην Ινδία. Με κίνητρο το ενδιαφέρον τους για την αστρονομία, οι Ινδοί μαθηματικοί ανέπτυξαν την αριθμητική, την άλγεβρα και τη γεωμετρία. Η επιλογή των δέκα βασικών αριθμητικών συμβόλων -με άλλα λόγια, η επιλογή του 10 από τους Ινδούς ως βάσης για την αρίθμηση στους υπολογισμούς- είναι, πιθανότατα, επειδή οι άνθρωποι ανέκαθεν χρησιμοποιούσαν τα δάχτυλα τους για να μετρούν. Σωστά τα λέει ο φίλος ChatGPT. Όταν φτάνουμε στο δέκα μετρώντας με τα δάχτυλά μας, πρέπει να βρούμε κάποιον τρόπο να ξεκινήσουμε πάλι απ' την αρχή, διατηρώντας ταυτόχρονα τον υπολογισμό που έχουμε κάνει. Μάλιστα, ο ρόλος της μέτρησης με τα δάχτυλα για την ανάπτυξη των πρώτων αριθμητικών συστημάτων διασώζεται σε πολλές γλώσσες που χρησιμοποιούν για τη λέξη ψηφίο τη λέξη digit, η οποία προέρχεται ετυμολογικά από τη λατινική λέξη digitus. Δηλαδή δάχτυλο.

Στιγμιότυπο από το βίντεο Μια σύντομη ιστορία της ενέργειας.

Δέκα χρόνια δεν είναι λίγα. Το 2015, όταν ξεκίνησα το κανάλι, η επικοινωνία της επιστήμης στην Ελλάδα ήταν ένας κλάδος που βρισκόταν στα σπάργανά του. Το Athens Science Festival είχε ξεκινήσει μόλις την προηγούμενη χρονιά. Ενώ στο εξωτερικό προβάλλονταν σειρές ντοκιμαντέρ όπως το Cosmos με τον Καρλ Σέιγκαν, το Into the Universe με τον Στίβεν Χόκινγκ και το Through the Wormhole με τη βουτυρένια αφήγηση του Μόργκαν Φρίμαν, διοργανώνονταν εκδηλώσεις και ομιλίες και υπήρχε πλούσια εκδοτική δραστηριότητα, τα πράγματα στην Ελλάδα ήταν πολύ πιο περιορισμένα. Αν δε μου διαφεύγει κάτι, ξέρετε πόσες σειρές ντοκιμαντέρ ελληνικής παραγωγής που αφορούν τη φυσική και την επιστήμη έχουν παιχτεί στην ελληνική τηλεόραση; Μία. Το Σύμπαν που αγάπησα. Ξεκίνησε το 2005 και τελείωσε το 2009. Και από τότε, τίποτα. Ούτε μισό ντοκιμαντέρ. Nada.

Στο YouTube, δε, και εν γένει στα κοινωνικά δίκτυα, τα πράγματα δεν ήταν πολύ καλύτερα. Ήδη από το 2011 υπήρχαν αγγλόφωνα κανάλια επικοινωνίας της επιστήμης στο YouTube. Το Minutephysics, το MinuteEarth, το Vsauce και το Veritasium και πιθανόν αρκετά ακόμα που δεν έγιναν τόσο διάσημα. Ακόμα και το γερμανικής καταγωγής Kurzgesagt, που μοιάζει τόσο σύγχρονο, δημιουργήθηκε το μακρινό 2013. Και στην Ελλάδα; Το πιο παλιό και κάπως σχετικό κανάλι που ξέρω είναι το Απλά η Φυσική, του Σταύρου Λουβερδή. Ο Σταύρος, όμως, στα πρώτα χρόνια ασχολούταν κυρίως με τη σχολική ύλη: λύσεις σε ασκήσεις φυσικής, πανελλαδικές εξετάσεις κτλ.

Είναι ευτύχημα το ότι πλέον υπάρχουν τόσα πρότζεκτ που αφορούν την εκπαίδευση και την επικοινωνία της επιστήμης (όχι μόνο των θετικών επιστημών αλλά και των θεωρητικών). Δημιουργοί δημιουργούν περιεχόμενο για όλα τα γούστα. Όμως, το 2015, τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Το πεδίο ήταν αχαρτογράφητο. Ξεκινώντας το κανάλι, δε γνώριζα καθόλου αν το κοινό στην Ελλάδα θα ενδιαφερόταν για κάτι τέτοιο - κυρίως γιατί δεν είχα κάποιο προηγούμενο παράδειγμα για να κρίνω. Έτσι, έβαλα ένα στοίχημα με τον εαυτό μου. Ακόμα και αν δεν υπάρχει το κοινό, ακόμα και αν αυτού του τύπου το περιεχόμενο είναι κάτι ξένο για την Ελλάδα, μπορεί πάντα να δημιουργηθεί.

Μαζί με τον Στάμο (The Mad Scientist) και τον Παύλο (Astronio), που εντελώς συμπτωματικά, και χωρίς να γνωρίζουμε ο ένας την ύπαρξη του άλλου, ξεκινήσαμε περίπου την ίδια περίοδο (ο Στάμος το 2016, ο Παύλος το 2017), πιστεύω ότι καταφέραμε τουλάχιστον αυτό. Δημιουργήσαμε ένα κοινό που ενδιαφέρεται για τις επιστήμες. Και χαράξαμε μια πορεία - θέσαμε ένα προηγούμενο για τα μελλοντικά πρότζεκτς εκπαιδευτικού περιεχομένου.

Τα τρία πιο σημαντικά πράγματα που έμαθα στα 10 χρόνια Καθημερινής Φυσικής

Ο κόσμος είναι περίπλοκος

Τίποτα δεν είναι άσπρο ή μαύρο. Δεν υπάρχουν απλές απαντήσεις σε δύσκολα θέματα. Οι άνθρωποι έχουμε μια βαθιά ανάγκη να τακτοποιούμε τα πράγματα σε δίπολα: σωστό - λάθος, καλό - κακό, πρόοδος - οπισθοδρόμηση. Αλλά η πραγματικότητα -όπου μπορούμε να τη βρούμε- είναι συχνά πιο θολή. Πιο ατίθαση. Πιο περίπλοκη.

Λίγα πράγματα στη φύση είναι απόλυτα συμμετρικά ή απόλυτα μονοδιάστατα. Η εξέλιξη, η κβαντομηχανική, η ανθρώπινη συμπεριφορά, η ίδια μας η σκέψη - όλα κουβαλούν μέσα τους αντίφαση, αβεβαιότητα, λεπτομέρεια. Είναι κλισέ, αλλά η λεπτομέρεια πράγματι κάνει τη διαφορά.

Δεν είναι αδυναμία να μην έχεις όλες τις απαντήσεις. Δεν είναι αποτυχία να παραδέχεσαι ότι σε διάφορα θέματα οι γνώσεις σου είναι ελλιπείς και οι απόψεις σου ρευστές. Όσο πιο γρήγορα αγκαλιάσουμε και συμφιλιωθούμε με την περιπλοκότητα και την αβεβαιότητα, τόσο το καλύτερο για όλους μας.

Στην επιστήμη το συναντάμε συνέχεια: όσο πιο βαθιά κοιτάς, τόσο πιο περίπλοκα γίνονται τα πράγματα. Και αυτό δεν είναι πρόβλημα, είναι η ουσία. Η απλότητα είναι πολλές φορές αποτέλεσμα της άγνοιας, όχι της γνώσης.

Όσο περνάει ο καιρός, γίνομαι όλο και περισσότερο καχύποπτος με εκείνους που μιλούν με υπερβολική βεβαιότητα για περίπλοκα θέματα. Εκείνους που δίνουν εύκολες λύσεις, έτοιμες συνταγές, ξεκάθαρους ενόχους. Εκείνους που υποστηρίζουν ότι έχουν όλες τις απαντήσεις. Παρόλο που κι εγώ μπορεί ενίοτε να πέφτω στην παγίδα να τον αντιμετωπίζω κατ' αυτόν τον τρόπο, ο κόσμος δεν είναι έτσι. Αυτοί που τον παρουσιάζουν έτσι, είτε δεν τον καταλαβαίνουν, είτε τον απλοποιούν επίτηδες. Και στις δύο περιπτώσεις είναι ανάξιοι εμπιστοσύνης.

Η επιστήμη και η επικοινωνία της έχουν ενδιαφέρον ανεξάρτητα από το κοινωνικό πλαίσιο που εξελίσσονται

Ένα πολύ συχνό σχόλιο που λαμβάνω είναι πως η δουλειά μου (και η δουλειά των επικοινωνών της επιστήμης εν γένει) είναι πολύ σημαντική και απαραίτητη. Αυτή η φιλοφρόνηση δεν είναι ουδέτερη, υπονοεί μια θέση: η επιστήμη είναι σημαντική, ο επιστημονικός τρόπος σκέψης είναι σημαντικός, υπάρχει μια ανομολόγητη έλλειψη του τελευταίου στην κοινωνία μας, επομένως οτιδήποτε συμβάλλει στη διάδοσή του είναι κάτι θετικό. Σύμφωνοι. Καμία αντίρρηση σε αυτό. Όμως, καμιά φορά αισθάνομαι ότι τοποθετούμε την επιστήμη σε κάποιο βάθρο, σ' ένα επίπεδο ανώτερο απ' όλες τις υπόλοιπες ανθρώπινες δραστηριότητες.

Δεν είναι απαραίτητο όλοι οι επικοινωνοί της επιστήμης να έχουν πάντα μια βαθιά αίσθηση καθήκοντος που πηγάζει από μέσα τους. Πού και πού θέλεις απλώς να μιλήσεις για πράγματα που σου αρέσουν και βρίσκεις ενδιαφέροντα, όπως όταν βλέπεις μια ωραία ταινία και θέλεις να τη συζητήσεις με τους κοντινούς σου ανθρώπους. Μπορεί να γράφω για τα πρώτα λεπτά ύπαρξης του σύμπαντος επειδή με συναρπάζει αυτή η ιστορία και θέλω να τη μοιραστώ μαζί σας, όπως ένας άνθρωπος που θα γράψει ένα άρθρο ή θα γυρίσει ένα βίντεο για τη νέα σειρά που είδε στο Νέτφλιξ. Δεν έχω πάντα στο μυαλό μου τη μεγάλη εικόνα ή τη βαθιά πολιτική διάσταση. Καμιά φορά απλά θέλω να μοιραστώ τον ενθουσιασμό μου, όχι να σώσω τον κόσμο. Και νομίζω πως αυτό μπορεί να είναι εντάξει.

Η κατανόηση είναι αμοιβαία υπόθεση

Αυτό δεν είναι τόσο κάτι που έμαθα αλλά κάτι που με ακολουθεί από την αρχή του πρότζεκτ. Αν το βλέπεις απ’ έξω, η δουλειά που χρειάζεται ένα βίντεο μοιάζει με υπόθεση γραμμική: παίρνεις ένα επιστημονικό θέμα, το μελετάς όσο καλύτερα μπορείς, το γράφεις σε μορφή ιστορίας και το παρουσιάζεις με τρόπο κατανοητό. Η αληθινή κατανόηση, όμως, δε δουλεύει πάντα έτσι. Είναι κάτι που χτίζεται μέσα από αλληλεπίδραση. Κάποιος θα σχολιάσει κάτω από το βίντεο μια ερώτηση που εσύ δεν είχες σκεφτεί. Κάποιος άλλος θα παρερμηνεύσει αυτό που είπες και θα σου δείξει πώς μπορεί να ακούγεται στα αυτιά ενός άλλου. Κάποιος τρίτος θα φέρει μια εμπειρία, μια ιστορία, μια απορία που θα σε αναγκάσει να ξαναδείς το θέμα αλλιώς. Μέσα από την επικοινωνία της επιστήμης δε μεταδίδεις απλώς γνώσεις - βάζεις σε δοκιμασία τις ίδιες σου τις ιδέες. Μαθαίνεις να ακούς, να απαντάς, να αφήνεις χώρο για απορία και αμφιβολία. Η επιστήμη δεν είναι ποτέ μονόλογος, πώς θα μπορούσε η επικοινωνία της στο ευρύ κοινό να είναι διαφορετική;

Για τους λάτρεις της στατιστικής

Σε αυτά τα δέκα χρόνια:

• Έχουν ανέβει 75 βίντεο στο YouTube κανάλι…

• …όπου έχουν εγγραφεί περισσότεροι από 290 χιλιάδες άνθρωποι. 44 χιλιάδες άνθρωποι ακολουθούν τη σελίδα στο Facebook και 30 χιλιάδες στο Instagram. 13,5 χιλιάδες στο TikTok.

• Τα βίντεο του YouTube έχουν προβληθεί συνολικά περισσότερες από 25 εκατομμύρια φορές.

• Έχουν αφιερωθεί πάνω από 1,7 εκατομμύρια ώρες για την παρακολούθηση των βίντεο. Δηλαδή περίπου 194 χρόνια.

• Από τη μεριά μου, έχω αφιερώσει περισσότερες από 10.000 ώρες ενασχόλησης με το πρότζεκτ.

• Έχουν σταλεί 52 Κοσμικά Latte Newsletter, στα οποία έχουν γραφτεί ακριβώς 101.756 λέξεις.

• Κανένα κοτόπουλο δεν υπέστη βλάβη για τις ανάγκες του περιεχομένου.

• Το πιο δημοφιλές βίντεο είναι το Θεωρία Παιγνίων: Το Δίλημμα του Φυλακισμένου, με 1.815.388 προβολές.

• Το πρώτο βίντεο που ανέβηκε, στις 21 Μαΐου του 2015, ήταν το Γιατί υπάρχουν οι εποχές; Σας παρακαλώ μην πάτε να το δείτε 🫣.

Στιγμιότυπο από το βίντεο Τι είναι η Ακτινοβολία - Μέρος Α’

Όταν ξεκίνησα την Καθημερινή Φυσική δεν ήξερα πού ακριβώς ήθελα να πάω. Ακόμα δεν ξέρω. Πού θα είμαι σε δέκα χρόνια από τώρα, το 2035; Άγνωστο. Ξέρω όμως ότι έχω ακόμα πολλά να πω και να κάνω. Έχω πολλές ιδέες για μικρότερα και μεγαλύτερα πράγματα. Για newsletter. Για βίντεο. Για βιβλία. Για ντοκιμαντέρ. Για εκδηλώσεις, συναντήσεις, δράσεις και κοινότητες.

Με κάθε μορφή και σε κάθε μέσο, αυτό που θέλω είναι να δημιουργώ πράγματα που έχουν σημασία. Να βρίσκω έναν τρόπο να χωράει η περιέργεια σε λέξεις, η επιστήμη σε ιστορίες, οι ιδέες σε καθημερινές συζητήσεις. Ξεκινώντας, δεν μπορούσα να φανταστώ το μέγεθος της ανταπόκρισης. Δεν μπορούσα να φανταστώ ότι στην άλλη άκρη της οθόνης θα υπήρχαν τόσοι άνθρωποι που θα άκουγαν, θα έβλεπαν, θα μοιράζονταν, θα αμφισβητούσαν, θα συγκινούνταν. Άνθρωποι που θα έμεναν. Που θα επέστρεφαν. Που θα μου έστελναν μηνύματα. Που θα με ρωτούσαν πράγματα γιατί εκτιμούν τη γνώμη και την οπτική μου.

Δεν θεωρώ τίποτα από αυτά αυτονόητο. Γνωρίζω πολύ καλά ότι στον σημερινό κόσμο η προσοχή είναι κάτι σπάνιο και πολύτιμο. Το ότι αφιερώσατε έστω λίγα λεπτά από τη ζωή σας για να δείτε κάτι που έφτιαξα -όχι μια φορά, αλλά ξανά και ξανά μέσα σε δέκα χρόνια- είναι κάτι που με ξεπερνά. Αν υπήρξε ποτέ κάποια αξία σε αυτό που κάνω, τότε προέρχεται από αυτό το αόρατο νήμα που μας συνδέει. Από το γεγονός ότι δεν είμαι μόνος μου σε αυτή τη διαδρομή. Μαζί ξετυλίγουμε το κουβάρι του σύμπαντος.

Οπότε, ευχαριστώ. Για τη στήριξη, για τα σχόλια, για την εμπιστοσύνη, για τις διαφωνίες, για την παρουσία. Ευχαριστώ που κρατάτε συντροφιά σ’ έναν άνθρωπο που προσπαθεί να βγάλει άκρη με τον κόσμο και το κάνει καλύτερα όταν μιλάει μαζί σας. Αν συνεχίσει να το κάνει, θα είναι χάρη σε εσάς.

Αν θέλετε να στηρίξετε την προσπάθειά μου, παρακαλώ σκεφτείτε το ενδεχόμενο να γίνετε μέλη.

Αν είστε ήδη μέλη, μπορείτε να κάνετε δώρο μια συνδρομή σε κάποιο που πιστεύετε ότι θα την εκτιμήσει.

Χρόνια μας πολλά!

---

Τέσσερις ακαδημαϊκοί γράφουν για το φαινόμενο του αντιδιανοουμενισμού.

Πρώτη φορά ξανασυμβαίνει: δισεκατομμυριούχοι (και σε μικρότερο βαθμό, κάποιες κυβερνήσεις) εκμεταλλεύονται ελλειπή κανονιστικά πλαίσια καταστρέφοντας εντελώς κοντόφθαλμα το περιβάλλον και υπονομεύοντας το μέλλον όλης της ανθρωπότητας, για να βγάλουν περισσότερα χρήματα. Αυτή τη φορά στέλνοντας δεκάδες χιλιάδες δορυφόρους σε τροχιά γύρω από τη Γη.

Την 1η Μαΐου του 2024 τέθηκαν σε εφαρμογή 16 νέα άρθρα που τροποποιούν τον νόμο 3500/2006 περί ενδοοικογενειακής βίας. Εφτά μήνες μετά αναρτήθηκε σε δημόσια διαβούλευση και νέο νομοσχέδιο περί πάταξης της ενδοοικογενειακής βίας, με άλλα είκοσι άρθρα που επίσης τροποποιούν τον Ν.3500/2006, ορισμένα εξ αυτών στα ίδια θέματα. Ο Χρήστος Κακλαμάνης γράφει για τον νομικό λαϊκισμό.

Γιατί το Ισραήλ συμμετέχει ακόμα στη Eurovision;

Πόσο οικολογικά είναι τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα; Λεπτομερέστατη ανάλυση από το InsideStory.

Και τέλος, μια πολυεπίπεδη ανάλυση του Adolescence, από τον πάντοτε διορατικό Αλέξανδρο Παπαγεωργίου.