Η επιστήμη δεν μπορεί να αποδείξει τίποτα | Μέρος Α'

Γιατί δεν είναι αυτός ο σκοπός της

---

Κάποια από τα σχόλια που δέχτηκα στο βίντεο Για τα ομόφυλα ζευγάρια | Κοσμικό Latte #1 (ειλικρινά, θα μπορούσα να αντλήσω υλικό από αυτά τα σχόλια για ένα ολόκληρο βιβλίο), με κατηγορούσαν πως, με σκοπό να υποστηρίξω ένα συγκεκριμένο αφήγημα, αναφέρθηκα επιλεκτικά στις μελέτες που με βόλευαν. Έκανα, με άλλα λόγια, αυτό που λέμε στα αγγλικά cherry picking. Ισχυρίζονταν πως υπάρχουν κι άλλες έρευνες που επιμελώς αγνόησα, οι οποίες, κατά τα λεγόμενα τους, αποδεικνύουν το αντίθετο από αυτό που υποστήριξα.

Με αφορμή αυτό, λοιπόν, ας δούμε γιατί η αντίληψη πως η επιστήμη μπορεί να αποδείξει το οτιδήποτε είναι λαθεμένη και τίποτα άλλο πέρα από μια επίμονη παρανόηση.

Συχνά, οι πιο θεμελιώδεις έννοιες της επιστήμης είναι και οι πιο παρεξηγημένες. Αυτό ισχύει σίγουρα και για την έννοια της απόδειξης. Πολλοί θεωρούν πως σκοπός της επιστήμης είναι να αποδεικνύει πράγματα και γι' αυτό συχνά θα ακούσετε ή θα διαβάσετε - από ειδησεογραφικές σελίδες χωρίς επιστημονικά καταρτισμένους δημοσιογράφους - ισχυρισμούς όπως «Επιστήμονες απέδειξαν το Χ» ή άλλους, εξίσου υπεραπλουστευμένους ή, ακόμα χειρότερα, υπερδραματοποιημένους τίτλους.

Στην πραγματικότητα, η επιστημονική διαδικασία είναι εγγενώς ανίκανη να αποδείξει το οτιδήποτε. Αυτό, επιχειρώντας να παραφράσω την αγγλική φράση "It's not a bug, it's a feature" και προσπαθώντας να προλάβω τα σχόλια του τύπου «Αν η επιστήμη δεν αποδεικνύει τίποτα, τότε είναι αναξιόπιστη και δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε τίποτα απ' όσα λέει!», είναι ένα πλεονέκτημα, όχι μειονέκτημα.

Η επιστήμη ασχολείται με πιθανότητες, όχι με αποδείξεις, γιατί η επιστήμη δεν είναι μαθηματικά - αν και τα μαθηματικά συνήθως λογίζονται ως επιστήμη, όμως ας μην περιπλέξουμε την κουβέντα. Οι λόγοι γι' αυτό έχουν να κάνουν με τη φιλοσοφία της επιστήμης, για την οποία δε μαθαίνουμε σχεδόν τίποτε κατά τα χρόνια της σχολικής μας (ή ακόμα και πανεπιστημιακής) εκπαίδευσης. Ο καλύτερος τρόπος, θεωρώ, με τον οποίο οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε την επιστήμη, είναι ως ένα σώμα γνώσης που μας καταδεικνύει τι είναι πιθανότερο να ισχύει με βάση τα τρέχοντα στοιχεία. Ως μια τέτοια πρακτική είναι ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο, και πολύ καλύτερη από τις εναλλακτικές επιλογές, όμως σίγουρα δεν είναι τέλεια.

Όταν λέμε πως η επιστήμη δεν μπορεί να αποδείξει τίποτα, εννοούμε ότι δεν μπορεί να αποδείξει πως κάτι είναι απολύτως, σίγουρα και αδιαμφισβήτητα αληθινό. Για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε με πολύ μεγάλη αυτοπεποίθηση πως αν αφήσω ένα αντικείμενο από κάποιο ύψος, θα πέσει προς το κέντρο της Γης λόγω του βαρυτικού πεδίου που αυτή δημιουργεί. Όμως, δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε απολύτως, 100% σίγουροι πως την επόμενη φορά που θα αφήσω ένα αντικείμενο να πέσει, αύριο, μεθαύριο, ή σε 1 δισεκατομμύριο χρόνια από τώρα, τα πράγματα θα εξελιχθούν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Κάποια μέρα μπορεί η βαρύτητα από ελκτική δύναμη να μετατραπεί σε απωστική και τα αντικείμενα αντί να πέφτουν προς το κέντρο της Γης να απομακρύνονται από αυτό. Έχουμε κάποιον βάσιμο λόγο να πιστεύουμε πως κάτι τέτοιο πρόκειται να συμβεί; Όχι. Μπορούμε να το αποδείξουμε με το ίδιο επίπεδο σιγουριάς που τα μαθηματικά αποδεικνύουν πως το άθροισμα των γωνιών οποιουδήποτε τριγώνου ισούται με 180 μοίρες; Επίσης όχι. Έτσι, αυτό που λέμε είναι πως «με βάση τα στοιχεία και τα δεδομένα που έχουμε καταφέρει να συλλέξουμε μέχρι στιγμής, μπορούμε να υποθέσουμε, για κάθε πρακτικό και θεωρητικό σκοπό, πως ένα αντικείμενο που αφήνεται να πέσει, θα κινηθεί προς το κέντρο της Γης, εφόσον δεν ασκούνται πάνω του άλλες δυνάμεις». Όχι τόσο σέξι όσο το «Επιστήμονες αποδεικνύουν γιατί τα πράγματα πέφτουν», όμως σίγουρα πιο σωστό.

Παραγωγική Λογική

Σε αντιδιαστολή, ας δούμε το παρακάτω παράδειγμα από τον θεωρητικό κόσμο των μαθηματικών:

Προκείμενη 1: Το άθροισμα των γωνιών οποιουδήποτε τριγώνου ισούται με 180 μοίρες.

Προκείμενη 2: Έστω τρίγωνο ΑΒΓ του οποίου η γωνία Α είναι 90 μοίρες.

Προκείμενη 3: Έστω η γωνία Β είναι 45 μοίρες.

Συμπέρασμα: Για το τρίγωνο ΑΒΓ, η γωνία Γ είναι 45 μοίρες.

Αυτό είναι ένα παράδειγμα παραγωγικής λογικής. Αν οι προκείμενες είναι αληθείς, τότε το συμπέρασμα πρέπει να είναι αληθές. Μπορούμε να αποδείξουμε σχετικά εύκολα μέσω των μαθηματικών πως η Προκείμενη 1 ισχύει (αν και, αν αναλύσεις σε βάθος τις αποδείξεις των μαθηματικών όλες τελικά πηγάζουν από αξιώματα), επομένως αν ισχύουν οι Προκείμενες 2 και 3, το συμπέρασμα είναι αληθές με απόλυτη βεβαιότητα.

Η φιλοσοφία και η επιστήμη χρησιμοποιούν επίσης την παραγωγική συλλογιστική, όμως, στη δική τους περίπτωση, δεν μπορούμε να είμαστε ποτέ απολύτως σίγουροι για την αλήθεια των προκείμενων προτάσεων. Πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορούμε να είμαστε ποτέ απολύτως σίγουροι για το συμπέρασμα. Οι απόλυτες αποδείξεις είναι ανέφικτες στον πραγματικό κόσμο.

Αναμφίβολα έχετε ακούσει την περίφημη φράση του Ντεκάρτ "Σκέφτομαι, άρα υπάρχω". Ο Ντεκάρτ ξεκίνησε αμφισβητώντας τα πάντα (ακόμα και την ίδια του την ύπαρξη) με σκοπό να καταλήξει σε κάτι για το οποίο θα μπορούσε να είναι απόλυτα σίγουρος. Συνειδητοποίησε πως όσα γνωρίζουμε, ή νομίζουμε ότι γνωρίζουμε, βασίζονται σε παρατηρήσεις που κάνουν τα αισθητηριακά μας όργανα - και τα όργανά μας είναι περίφημα ελαττωματικά και αναξιόπιστα. Δεν μπορούμε, για παράδειγμα, να είμαστε ποτέ 100% σίγουροι ότι δεν έχουμε παραισθήσεις ή, όπως το έθεσε ο Ντεκάρτ, ότι κάποιος διαβολικός δαίμονας με ασύγκριτη ισχύ και πονηριά δε χρησιμοποιεί όλες του τις δυνάμεις προκειμένου να μας εξαπατήσει, προβάλλοντας στα μάτια μας μια ψευδή πραγματικότητα.

Θα νομίζω ότι ο ουρανός, ο αέρας, η γη, τα χρώματα, τα σχήματα, οι ήχοι και όλα τα εξωτερικά πράγματα είναι απλώς οι αυταπάτες των ονείρων που έχει επινοήσει για να παγιδεύσει την κρίση μου. Θα θεωρώ ότι δεν έχω χέρια ή μάτια, ή σάρκα, ή αίμα ή αισθήσεις, αλλά ότι ψευδώς πιστεύω ότι έχω όλα αυτά τα πράγματα.

Τραβηγμένο και λιγάκι δραματικό, αλλά κάνει σίγουρα σαφές το νόημα της πρότασης. Αφού εξέτασε επιχειρήματα όπως αυτά, ο Ντεκάρτ κατέληξε στο συμπέρασμα πως το μόνο πράγμα για το οποίο μπορούσε να είναι σίγουρος ήταν ότι σκεφτόταν, πράγμα που σήμαινε ότι πρέπει να υπάρχει κάτι που μπορεί να σκέφτεται, επομένως πρέπει να υπάρχει σε κάποια μορφή (ακόμη και ως ένας εγκέφαλος στο κενό που ονειρεύεται πως είναι άνθρωπος).

Τα έγραψα όλα αυτά για να επισημάνω δύο σημαντικά σημεία. Πρώτον, η επιστήμη εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό (ή απόλυτα, σύμφωνα με κάποιους) από τις παρατηρήσεις, αλλά εφόσον δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε 100% σίγουροι ότι οι παρατηρήσεις μας αντιπροσωπεύουν με ακρίβεια την πραγματικότητα, δεν μπορούμε ποτέ να είμαστε 100% σίγουροι για τα συμπεράσματα που βασίζονται σε αυτές. Με άλλα λόγια, παρόλο που όλες οι παρατηρήσεις μας λένε ότι τα αντικείμενα πέφτουν προς το κέντρο της Γης, δεν μπορούμε να είμαστε 100% σίγουροι πως τα αντικείμενα ή η Γη υπάρχουν πραγματικά και δεν είναι απλώς μέρη μιας προσομοίωσης ή μιας φαντασίωσης.

Δεύτερον, δεν πρέπει να συγχέουμε αυτήν τη θεωρητική αβεβαιότητα με την πρακτική. Η πλειονότητα των επιστημόνων και φιλοσόφων δεν πιστεύουν πραγματικά πως είμαστε εγκέφαλοι στο κενό ή ότι κάποιο υπερφυσικό ον παίζει παιχνίδια εις βάρος μας για τη σαδιστική του απόλαυση. Απλά, δεν μπορούν να την αποκλείσουν σαν πιθανότητα. Το σύνολο της επιστήμης βασίζεται στη σιωπηρή παραδοχή πως βρισκόμαστε πράγματι μέσα σε ένα φυσικό σύμπαν και ότι αυτό το σύμπαν μπορεί να μελετηθεί μέσω της εμπειρίας και της λογικής. Θα ήταν μάλλον παρανοϊκό να πούμε πως "Η επιστήμη υποστηρίζει πως τα αντικείμενα πέφτουν προς το κέντρο της Γης, όμως δεν μπορώ να είμαι σίγουρος πως η Γη, ή ακόμα κι εγώ, υπάρχουμε πραγματικά και δεν είναι κάτι που ονειρεύεται ένας εγκέφαλος στο κενό, επομένως θα απορρίψω την επιστήμη και θα επιβάλω τη δική μου άποψη για την πραγματικότητα". Αν μου δείξετε ένα τρίγωνο και μου πείτε ότι μετρήσατε τη γωνία Α ως 90 μοίρες και τη γωνία Β ως 45 μοίρες, θα δεχτώ ότι η γωνία Γ είναι επίσης 45 μοίρες, εκτός αν έχω έναν καλό λόγο να μην το κάνω - αν μου πείτε, για παράδειγμα, ότι υπολογίσατε τις γωνίες με το μάτι ή δω προσεκτικά το τρίγωνο και καταλάβω πως στην πραγματικότητα δεν είναι ορθογώνιο αλλά σκαληνό ή είναι σαφές ότι δε μιλάμε για την ευκλείδεια, αλλά για κάποια άλλη γεωμετρία όπου δεν ισχύει το αξίωμα των παραλλήλων. Αναγνωρίζω, δηλαδή, την πιθανότητα οι μετρήσεις σας να ήταν ανακριβείς ή ακόμα και ότι ένας σκανταλιάρης δαίμονας παίζει με τις αισθήσεις μου και με κάνει να βλέπω ένα διαφορετικό τρίγωνο απ' αυτό που βλέπετε εσείς. Το κάθε ενδεχόμενο με ελαφρώς διαφορετική πιθανότητα (αλλά και χρησιμότητα).

Αυτά όσον αφορά τη φιλοσοφία και την παραγωγική λογική. Υπάρχουν κι άλλοι λόγοι που δεν είναι δουλειά της επιστήμης να αποδεικνύει πράγματα, και αυτοί έχουν να κάνουν με τον άλλο τύπο συλλογιστικής που χρησιμοποιεί: την επαγωγική λογική. Γι’ αυτή, για την έννοια της διαψευσιμότητας και γιατί τελικά το γεγονός πως η επιστήμη δεν πραγματεύεται απολυτότητες λειτουργεί προς όφελός μας, θα συζητήσουμε στο επόμενο γράμμα.

---

Σε περίπτωση που σας ξέφυγε

Το Substack παρέχει μια λειτουργία που λέγεται threads (καμία σχέση με την εφαρμογή του Meta). Θεωρητικά, σκοπός του είναι να ανοίγει έναν διάλογο μεταξύ της κοινότητας. Καθώς ήθελα να το δοκιμάσω καιρό, επιχείρησα την προηγούμενη εβδομάδα να ξεκινήσω με μια απλή αλλά ουσιαστική ερώτηση: Τι απολαμβάνετε περισσότερο σε αυτή τη ζωή; Οι απαντήσεις που άφησε ο κόσμος είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες! Αν τις διαβάσετε προσεκτικά ίσως μπορέσετε να αναγνωρίσετε κάποια μοτίβα σχετικά με το τι φαίνεται να δίνει χαρά στους ανθρώπους και ποιο μεγάλο κομμάτι της καθημερινότητάς μας δεν αναφέρεται σχεδόν καθόλου.

Ίσως το ξανακάνουμε.

---

Πρώτα πρώτα, ένα γράφημα που μου φάνηκε ενδιαφέρον.

Έψαξα να βρω ένα αντίστοιχο γράφημα για το μορφωτικό επίπεδο των Ελλήνων ανά ηλικιακή ομάδα, όμως δεν κατάφερα να βρω ακριβώς αυτό που ήθελα. Θα είχε ενδιαφέρον να τα βλέπαμε δίπλα δίπλα. Αν κάποιο ξέρει πού και πώς να το ψάξει και μπορεί να μας βοηθήσει, ας αφήσει ένα σχόλιο και θα το περάσω στο post σε δεύτερο χρόνο.

Από το παραπάνω γράφημα φαίνεται πως οι Ελληνίδες και οι Έλληνες είναι διχασμένοι (όπως σε πολλά) ως προς το θέμα της ίδρυσης των μη κρατικών πανεπιστημίων. Εκείνο που μου έκανε εντύπωση και ήθελα να σχολιάσω (και να τονίσω με το γράφημα της εκπαιδευτικής βαθμίδας ανά ηλικιακή ομάδα) είναι πως οι νεότεροι άνθρωποι, 17 έως 44, που έχουν σαφώς σπουδάσει σε μεγαλύτερα ποσοστά από την ομάδα 45 έως 65+, διαφωνούν κατά (οριακή) πλειοψηφία με την ίδρυση των μη κρατικών πανεπιστημίων. Όσο μεγαλύτερη η ηλικιακή ομάδα, τόσο μεγαλύτερη η αποδοχή του νομοσχεδίου. Για να το πω απλά, όσο μικρότερη επαφή έχουν οι άνθρωποι με την τριτοβάθμια εκπαίδευση (κάτι που παρατηρείται όσο πηγαίνεις σε γηραιότερες ομάδες πληθυσμού) τόσο περισσότερο η ίδρυση μη κρατικών πανεπιστημίων τους φαίνεται καλή ιδέα.

Το οποίο δημιουργεί το εξής παράδοξο της δημοκρατίας. Άνθρωποι ψηφίζουν και αποφασίζουν για ένα θέμα που δεν έχουν βιώσει, πιθανώς δεν καταλαβαίνουν πλήρως, και στην τελική δεν αφορά τους ίδιους, ενάντια στη θέληση των ανθρώπων που επηρεάζονται άμεσα ή έχουν περάσει από την τριτοβάθμια εκπαίδευση, έχουν αφιερώσει χρόνο (δηλαδή, χρόνια) σε αυτή και, εκ των πραγμάτων, έχουν μια περισσότερο βιωματική αντίληψη του θέματος.

Φυσικά, αυτό δε συμβαίνει μόνο στη συγκεκριμένη περίπτωση. Μπορούμε να σκεφτούμε πολλά παραδείγματα ανθρώπων που παίρνουν αποφάσεις για θέματα με τα οποία δεν έχουν καθόλου επαφή. Άντρες, για παράδειγμα, που αποφασίζουν αν οι γυναίκες θα έχουν δικαίωμα στην άμβλωση.

Δεν είμαι σίγουρος τι συμπέρασμα πρέπει να βγάλω. Απλώς μου φαίνεται παράξενο.

---

Πρόσφατα έπεσε στην αντίληψή μου αυτή η ξεκαρδιστική ιστορία της διαμάχης μεταξύ ενός graffiti artist κι ενός καθαριστή του δήμου στην Αγγλία. Η ιστορία εξελίσσεται σε φωτογραφίες και ειλικρινά σας προτείνω να τις δείτε μία μία με την ησυχία σας και να απολαύσετε αυτό το μπρος πίσω λαχταριστής τρέλας που εξελίχθηκε μεταξύ δύο εντελώς άγνωστων ανθρώπων που επικοινωνούσαν με τον πιο ιδιόρρυθμο τρόπο, στη διάρκεια ενός ημερολογιακού έτους. Δεν έχω ιδέα αν ο τοίχος στο τέλος έμεινε όπως στην τελευταία φωτογραφία ή βάφτηκε εκ νέου αλλά κάπου μέσα μου ελπίζω να συνέβη το πρώτο.

Καθώς την προηγούμενη εβδομάδα έκλεισε ένας χρόνος από το έγκλημα στα Τέμπη, σκεφτόμουν μήπως στο συγκεκριμένο γράμμα κάνω ένα αφιέρωμα σχετικά με αυτό όμως δεν κατάφερα να συλλέξω το απαραίτητο ψυχικό σθένος. Για να μην πάει εντελώς χαμένος όλος ο κόπος της προετοιμασίας, θα σας αφήσω εδώ κάποιους από τους συνδέσμους που είχα αποθηκεύσει σε περίπτωση που κάποιος ή κάποια ενδιαφέρεται να τους μελετήσει.

Inside story: «Τίποτα δεν έχει αλλάξει στα τρένα έναν χρόνο μετά τα Τέμπη», του Τάσου Τέλογλου

Καθημερινή: «Τέμπη: Ο θυμός δεν αφήνει χώρο για το πένθος», της Λίνας Γιάνναρου

Το Βήμα: «Εξεταστική παρωδία», της Νίκης Λυμπεράκη

News 247: «Τα Τέμπη δεν ήταν τραγωδία. Ήταν, και παραμένουν, έγκλημα», του Παναγιώτη Μένεγου

Καθημερινή: «Ενας χρόνος μετά τα Τέμπη: Ανατομία της τραγωδίας σε 4 πράξεις», του Γιάννη Σιουλώτη

The Press Project: «Η φωνή των νεκρών και η δικαιοσύνη – ανταπόκριση από το Ευρωκοινοβούλιο», του Κωνσταντίνου Πουλή

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ S10E19: «ΤΕΜΠΗ ΙΙΙ: ΣΥΓΚΑΛΥΨΗ», του Κωνσταντίνου Πουλή

Kontra Channel: Συγκλονίζει η επιζήσασα στα Τέμπη Ντίνα Μαγδαλιανίδη: «Σκεφτόμουν τι θα πει η μαμά μου» (σκληρό και δύσκολο)

---

📚 Βιβλία που έχω διαβάσει και προτείνω