Η μεγαλύτερη απάτη της ιστορίας
Και άλλα πράγματα που διάβασα στο Sapiens
Το 2008, ο Yuval Noah Harari, ένας νεαρός ιστορικός από το Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, άρχισε να γράφει ένα βιβλίο που προέκυψε ως ιδέα από το προπτυχιακό μάθημα παγκόσμιας ιστορίας που δίδασκε. Οι είκοσι διαλέξεις του μαθήματος έγιναν είκοσι κεφάλαια στο βιβλίο. Με απλές (ή, όπως τον κατηγορούν οι κριτικοί του, ενίοτε απλοϊκές), σύντομες προτάσεις επιχείρησε να αφηγηθεί ολόκληρη την ιστορία του ανθρώπινου είδους - μια ιστορία που καλύπτει εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Το βιβλίο εκδόθηκε αρχικά στα εβραϊκά ως Σύντομη ιστορία της ανθρωπότητας, έγινε ισραηλινό μπεστ σέλερ και στη συνέχεια ως Sapiens κατέκτησε τη διεθνή αγορά.
Τελείωσα το Sapiens πριν από λίγες μέρες έπειτα από δύο μήνες προσπάθειας. Όχι επειδή είναι τρομακτικά μεγάλο -είναι μεγαλούτσικο αλλά δεν είναι ούτε ιδιαίτερα δύσκολο ούτε κουραστικό- αλλά επειδή το διάβαζα προσεκτικά, σημείωνα και υπογράμμιζα πολλά πράγματα, ξαναδιάβαζα κάποιες παραγράφους, τις σκεφτόμουν, αναζητούσα πράγματα στο ίντερνετ, διάβαζα κριτικές και γενικά δεν ήταν ένα βιβλίο του οποίου ξεφύλλιζα λίγες σελίδες στο κρεβάτι λίγο πριν με πάρει ο ύπνος. Όπως εύστοχα το έθεσε ένα μέλος της Λέσχης Bookerberg, η δυσκολία του Sapiens δε βρίσκεται στην έκτασή του αλλά στις αλλεπάλληλες υπαρξιακές κρίσεις που σου προκαλεί. Έχοντας διαβάσει ένα κεφάλαιο, θες να περάσει λίγος χρόνος για να το αφομοιώσεις, να πας μια βόλτα να το σκεφτείς, να συζητήσεις αυτά που λέει με άλλους ανθρώπους. Εάν αυτά δεν είναι σημάδια ενός καλού βιβλίου, τότε τι είναι;
Σε όλο το βιβλίο ακολουθείται μια bottom-up προσέγγιση: Κάνουμε ένα βήμα πίσω, προσπαθούμε να απελευθερώσουμε το μυαλό μας από τις προκαταλήψεις που ενδεχομένως δεσμεύουν τη σκέψη μας, αποδομούμε τα πάντα στις ελάχιστες αδιαίρετες μονάδες τους και ξαναχτίζουμε τις γνώσεις μας ξεκινώντας από μια μηδενική βάση. Ομολογουμένως, στην πορεία ο Harari κάνεις κάμποσες υποθέσεις που ίσως είναι τραβηγμένες και, σύμφωνα πάλι με τους κριτικούς του, κάποια σημεία είναι ιστορικά λάθος ή τόσο απλοποιημένα που καταλήγουν να είναι λάθος. Όμως εγώ αυτό το θεωρώ δευτερεύον, επουσιώδες. Η επιτυχία του Sapiens δε βρίσκεται στο ότι είναι ένα επιστημονικό, ακαδημαϊκά αυστηρώς ελεγμένο βιβλίο που λαμβάνει υπόψη του όλα τα δεδομένα, παλιά και νέα. Δεν είναι ένα textbook το οποίο θα χρησιμοποιήσεις ως αναφορά στην ερευνητική σου εργασία. Η επιτυχία του βρίσκεται στον τρόπο σκέψης που προσπαθεί να σε εισάγει. Αυτός ο τρόπος σκέψης μπορεί να είναι κάτι τετριμμένο για πολλούς από τους επιστήμονες που του ασκούν κριτική αλλά ίσως δεν είναι για την πλειονότητα του κόσμου. To Sapiens μπορεί να μην προχωράει τη γνώση μας για την ιστορία ένα βήμα παραπέρα, μπορεί σε κάποια σημεία να είναι υπερβολικό, μπορεί να ανήκει περισσότερο στην κατηγορία του «infotainment» (μια μίξη των λέξεων information και entertainment) αλλά, μα τον Νεύτωνα, αυτό που κάνει το κάνει καλά. Και αυτό που κάνει, κατά την ταπεινή μου γνώμη, είναι να σε κάνει σοφότερο.
Ορίστε, λοιπόν, κάποια, λίγα, πράγματα που διάβασα στο Sapiens και μου φάνηκαν ενδιαφέροντα.
Γιατί επικράτησαν οι Homo sapiens;
Από πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια μέχρι και πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια, η Γη ήταν ταυτόχρονα το σπίτι πολλών ειδών ανθρώπων. Το είδος μας, οι Homo sapiens, πρωτοεμφανίστηκαν πριν από περίπου 300.000 χρόνια στην Αφρική και από εκεί εξαπλώθηκαν σε όλον τον κόσμο. Παράλληλα, όμως, υπήρχαν και άλλα είδη ανθρώπων: Υπήρχαν οι Αυστραλοπίθηκοι, οι Homo Neanderthalensis (κοινώς Νεάντερταλ), οι Homo erectus, οι Homo soloensis, οι Homo florensiensis (οι οποίοι δεν ξεπερνούσαν σε ύψος το ένα μέτρο και το βάρος τους έφτανε μόλις τα 25 κιλά - αυτοί οι άνθρωποι ήταν κυριολεκτικά hobbit!) οι Homo denisova, Homo rudolfensis και Homo ergaster και ίσως και άλλα είδη που θα ανακαλύψουν οι επιστήμονες μέσα στα επόμενα χρόνια.
Όλο αυτό δε θα έπρεπε να μας εκπλήσσει ιδιαίτερα, όπως δε μας εκπλήσσει και το γεγονός πως υπάρχουν διάφορα είδη αρκούδας: Υπάρχει η καφέ, η μαύρη, η γκρίζα και η πολική αρκούδα. Ή όπως υπάρχουν οι λύκοι της τούνδρας, οι αραβικοί λύκοι, οι λύκοι της στέπας, των Ιμαλαΐων, οι σκύλοι κτλ.
Αυτό που θα έπρεπε, ίσως, να μας εκπλήσσει είναι πώς γίνεται από τα τόσα είδη ανθρωπίδων να επιβίωσε μόνο ένα; Το βιβλίο εξετάζει διάφορα ενδεχόμενα αλλά κλίνει προς ένα συγκεκριμένο: Ο Homo sapiens κατέκτησε τον κόσμο χάρη στη μοναδική του ικανότητα για γλώσσα, η οποία γλώσσα πυροδότησε αυτό που αποκαλεί Γνωσιακή Επανάσταση.
Η γλώσσα έθεσε τα θεμέλια για τους μύθους (ο μύθος χρησιμοποιείται ως συνώνυμο της ιστορίας, της σύμβασης) και οι μύθοι, υποστηρίζει ο Harari, είναι ο λόγος που οι άνθρωποι επεκτάθηκαν σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Κι άλλα ζώα επικοινωνούν μεταξύ τους αλλά όχι στον βαθμό που το κάνουν οι άνθρωποι. Κανένα άλλο ζώο, απ' όσο γνωρίζουμε, δε μπορεί να μιλήσει για πράγματα που δεν έχει δει, αγγίξει ή μυρίσει ποτέ. Κανένα άλλο ζώο δεν μπορεί να μιλήσει για πράγματα που βρίσκονται στη φαντασία του και δεν έχουν υλική υπόσταση. Οι χιμπατζήδες σχηματίζουν επίσης κοινωνίες, οι οποίες όμως δεν ξεπερνούν σε αριθμό τα περίπου 50 μέλη που στην πλειονότητα των περιπτώσεων με κάποιον τρόπο συγγενεύουν. Οι ειδοποιός μας διαφορά από τους χιμπατζήδες, με τους οποίους κατά τ' άλλα μοιραζόμαστε το 98,8% του DNA μας, είναι η δυνατότητα μας να σχηματίζουμε κοινωνίες που αποτελούνται από δεκάδες χιλιάδες ή ακόμα και εκατομμύρια άτομα τα οποία νιώθουν ενωμένα κάτω από κοινούς μύθους όπως οι θρησκείες, τα έθνη, ο καπιταλισμός και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Η Καθημερινή Φυσική συνεχίζει να υπάρχει γιατί άνθρωποι σαν κι εσάς την υποστηρίζουν. Αν βρίσκετε τη δουλειά μας αξιόλογη, παρακαλώ σκεφτείτε το ενδεχόμενο να την υποστηρίξετε στο Patreon ή αναβαθμίζοντας τη συνδρομή σας.
Η μεγαλύτερη απάτη της ιστορίας...
... ήταν, λέει, η Αγροτική Επανάσταση. Οι άνθρωποι αντάλλαξαν μια καλύτερη ζωή για την ικανότητα να υπάρχουν περισσότεροι υπό χειρότερες συνθήκες. Αντιγράφω από το βιβλίο:
Η Αγροτική Επανάσταση δεν σηματοδότησε την απαρχή μιας εποχής όπου η ζωή θα γινόταν πιο εύκολη, αλλά - αντίθετα - έκανε τη ζωή των αγροτών πιο δύσκολη και λιγότερο ευχάριστη από εκείνη των τροφοσυλλεκτών. Οι τροφοσυλλέτκες περνούσαν τον χρόνο τους με πιο ενδιαφέροντες τρόπους και με μεγαλύτερη ποικιλία, και κινδύνευαν λιγότερο από την πείνα και τις ασθένειες. Η Αγροτική Επανάσταση αύξησε, βέβαια, τη συνολική ποσότητα τροφής που βρισκόταν στη διάθεση του ανθρώπινου είδους, αλλά το επιπλέον φαγητό δεν μεταφράστηκε σε καλύτερη διατροφή ή περισσότερο ελεύθερο χρόνο. Αντίθετα, μεταφράστηκε σε πληθυσμιακές εκρήξεις και καλομαθημένες ελίτ. Ο μέσος αγρότης δούλευε πιο σκληρά από τον μέσο τροφοσυλλέκτη και είχε για αντάλλαγη χειρότερη διατροφή. Η Αγροτική Επανάσταση ήταν η μεγαλύτερη απάτη της ιστορίας.
Σε αυτό το κεφάλαιο γράφει κάτι ακόμα το οποίο βρήκα φοβερά αστείο: Δεν ήταν ο άνθρωπος που εξημέρωσε το σιτάρι. Όχι, όχι. Έγινε το ανάποδο - το σιτάρι εξημέρωσε τον άνθρωπο.
Πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια το σιτάρι ήταν απλώς ένα αγριόχορτο, ένα από τα πολλά, περιορισμένο σε μια μικρή έκταση στη Μέση Ανατολή. Ξαφνικά, μέσα σε λίγες μόνο χιλιετίες, φύτρωνε σε ολόκληρο τον κόσμο. Σύμφωνα με τα βασικά εξελικτικά κριτήρια της επιβίωσης και της αναραγωγής, το σιτάρι είχε γίνει ένα από τα πιο επιτυχημένα φυτά στην ιστορία της γης. [...]
Το σιτάρι ήταν απαιτητικό. Δεν του άρεσαν τα βράχια και οι πέτρες, κι έτσι οι σάπιενς τσάκιζαν τη ράχη τους για να καθαρίζουν χωράφια. Στο σιτάρι δεν άρεσε να μοιράζεται το χώρο του, το νερό και τα θρεπτικά συστατικά του εδάφους με άλλα φυτά, κι έτσι άντρες και γυναίκες περνούσαν μέρες ολόκληρες βοτανίζοντας κάτω από τον καυτό ήλιο. Το σιτάρι αρρώσταινε, κι έτσι οι σάπιενς έπρεπε να προσέχουν για σκουλήκια και μύκητες. Το σιτάρι ήταν ανυπεράσπιστο απέναντι στους υπόλοιπους οργανισμούς που ήθελαν να το φάνε, από τα κουνέλια ως τις ακρίδες, οπότε οι αγρότες έπρεπε να το φυλάνε και να το προστατεύουν. Το σιτάρι διψούσε, κι έτσι οι άνθρωποι κουβαλούσαν νερό από πηγές και ρυάκια για να το ποτίζουν. Η πείνα ανάγκασε τους σάπιενς να μαζεύουν ακόμα και περιττώματα ζώων για να εμπλουτίζουν το χώμα στο οποίο φύτρωνε το σιτάρι. [...]
Τα εξημερωμένα πλάσματα τα λέμε και οικόσιτα. Ποιος μένει σε σπίτια; Το σιτάρι; Όχι. Οι σάπιενς.
Ο φόβος της μίανσης
Αν θέλεις να κρατήσεις απομωνομένη οποιαδήποτε κοινωνική ομάδα -για παράδειγμα, τις γυναίκες, τους Εβραίους, τους Ρομά, τους ομοφυλόφιλους, τους μαύρους- αρκεί μόνο να πείσεις τον κόσμο πως οι άνθρωποι αυτοί είναι βρόμικοι. Πηγή μόλυνσης. Δουλεύει κάθε φορά. Είμαι σίγουρος πως μπορείτε να σκεφτείτε ένα σωρό παραδείγματα - γυναίκες που δεν μπορούν να κοινωνήσουν επειδή έχουν περίοδο, παροιμίες όπως τον αράπη κι αν τον πλένεις το σαπούνι σου χαλάς, φόβος των ομοφυλόφιλων ως φορέων AIDS και πολλά ακόμα.
Οι πολυθεϊστικές θρησκείες είναι εγγενώς πιο ανεκτικές
Ο πολυθεϊσμός δεν αμφισβητεί κατ' ανάγκη την ύπαρξη μίας και μοναδικής δύναμης ή νόμου που κυβερνά όλο το σύμπαν. Οι περισσότερες τέτοιες θρησκείες αναγνώριζαν μια τέτοια υπέρτατη δύναμη. Για παράδειγμα, στην κλασική Ελλάδα, ο Δίας, η Ήρα, ο Απόλλωνας και οι λοιποί θεοί υπάκουαν σε μια παντοδύναμη και πανταχού παρούσα δύναμη, τη Μοίρα, που όμως δεν ενδιαφέρεται καθόλου για τις επιθυμίες των ανθρώπων. Καθώς οι πολυθεϊστές, λοιπόν, πιστεύουν σε μία ανώτατη και απόλυτα αδιάφορη δύναμη και σε πολλές επιμέρους μεροληπτικές δυνάμεις που αξίζει να κερδίσεις την εύνοιά τους, δεν έχουν κάποια δυσκολία να αποδεχτούν την ύπαρξη και την αποτελεσματικότητα άλλων θεών. Στον αντίποδα, οι μονοθεϊστές είναι κατά κανόνα περισσότερο φανατικοί και προσηλυτιστές, εφόσον πιστεύουν πως κατέχουν ολόκληρο το μήνυμα του ενός και μοναδικού Θεού. Είναι υποχρεωμένοι να απορρίψουν όλες τις άλλες θρησκείες γιατί μια θρησκεία που αναγνωρίζει την εγκυρότητα άλλων πίστεων αφήνει να εννοηθεί ότι ο θεός της δεν είναι η ανώτατη δύναμη του σύμπαντος.
Ο πολυθεϊσμός σπάνια διώκει αιρετικούς και απίστους. Στη Ρώμη το έκαναν κυρίως γιατί οι χριστιανοί αρνούνταν τη θεϊκή υπόσταση του αυτοκράτορα. Από την άλλη, οι χριστιανοί έχουν σκοτώσει εκατομμύρια άλλους χριστιανούς για να υπερασπιστούν ελαφρώς διαφορετικές ερμηνείες της θρησκείας, της αγάπης και της συμπόνιας.
Το κυνήγι της ευτυχίας
Έχουμε δημιουργήσει τόσο πλούτο που οι περισσότεροι βασιλιάδες και αυτοκράτορες της ιστορίας δε θα μπορούσαν να φανταστούν. Έχουμε κάνει τη ζωή μας ευκολότερη με ένα σωρό τρόπους - δε χρειάζεται να κυνηγάμε για την τροφή μας ούτε να σπάμε τη μέση μας στα χωράφια. Έχουμε πόσιμο νερό στο σπίτι μας, έχουμε ρούχα, θέρμανση και στέγη για τον χειμώνα. Έχουμε πρόσβαση σε περισσότερες απολαύσεις. Είμαστε όμως τελικά πιο ευτυχισμένοι; Αν όχι, τι νόημα είχε η ανάπτυξη της γεωργίας, των πόλεων, της γραφής, του νομίσματος, των αυτοκρατοριών, της επιστήμης και της βιομηχανίας;
Το ζήτημα της ευτυχίας παραμένει εγγενώς νεφελώδες καθώς πρόκειται για ένα υποκειμενικό συναίσθημα. Δεν υπάρχει, τουλάχιστον ακόμα, κάποιος αξιόπιστος τρόπος μέτρησης της ευτυχίας, πέρα από το να ρωτήσουμε τους ίδιους τους ανθρώπους «νιώθετε ευτυχισμένοι;». Μπορούμε να περιμένουμε πως θα πάρουμε πολλές διαφορετικές απαντήσεις σε κάτι τέτοιο, όμως το βιβλίο θέτει το εξής ερώτημα: Από εξελικτικής σκοπιάς, οι εγκέφαλοί μας παραμένουν παρόμοιοι με τους κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες προγόνους μας. Αν και δεν μπορούμε να ξέρουμε σίγουρα τι έκανε αυτούς τους ανθρώπους ευτυχισμένους, τα βασικότερα ένστικτά μας δείχνουν πως αντλούμε ευχαρίστηση από τις διαπροσωπικές μας σχέσεις με άλλους ανθρώπους, την επαφή με τη φύση και τη νοηματοδότηση της ζωής μας. Δε φαίνεται να υπάρχουν πουθενά εκεί μέσα οι υλικές συνθήκες. Ο μόνος τρόπος που θα μπορούσαμε να γίνουμε άμεσα και μετρήσιμα περισσότερο ευτυχισμένοι είναι να επεμβέναμε στη βιοχημεία του εγκεφάλου μας με τα κατάλληλα φάρμακα. Θα δεχόμασταν κάτι τέτοιο;
Ίσως, βέβαια, το κυνήγι της ευτυχίας να είναι κάτι που απασχολεί τους ανθρώπους μόνο τα τελευταία, ας πούμε, 200 χρόνια. Ίσως οι πρόγονοί μας ήταν υπερβολικά απασχολημένοι με την επιβίωση για να καθίσουν να σκεφτούν πώς θα ήθελαν να είναι η ζωή τους. Ίσως να μην έχουμε ακόμα την απάντηση γιατί το ερώτημα είναι πολύ πρόσφατο και μόλις τώρα βρισκόμαστε στο στάδιο όπου έχουμε την πολυτέλεια να σκεφτούμε ότι το ΑΕΠ μιας χώρας ίσως δεν είναι ο απόλυτος δείκτης ευτυχίας των ανθρώπων.
Θα το κλείσω κάπου εδώ γιατί έχω ήδη γράψει αρκετά και θα γίνει κουραστικό. Εάν το Sapiens σας φαίνεται ενδιαφέρον μπορείτε να το βρείτε σε όλα τα γνωστά βιβλιοπωλεία.
Αυτή τη φορά δεν έχω links. ΟΜΩΣ. Εάν είστε φαν του animation έχω μερικές προτάσεις.
Έχω την αίσθηση πως το animation γνωρίζει μια άνθηση τα τελευταία χρόνια. Κάτι που, λένε κάποιοι, προκλήθηκε από την επιτυχία του πρώτου Into the Spider-Verse. Αυτή είναι και η πρώτη μου πρόταση:
Spiderman: Into the Spider-Verse, και φυσικά η δεύτερη δε θα μπορούσε να μην είναι
Spiderman: Across the Spider-Verse, το οποίο βρήκα ακόμα καλύτερο και από το πρώτο. Ένα πραγματικό αριστούργημα. Κάθε καρέ οριακά ένα έργο τέχνης.
Δύο ακόμη animated ταινίες που έχουν ενδιαφέρον:
Teenage Mutant Ninja Turtles: Mutant Mayhem, όχι τόσο καλή όσο τα Spider-Verse αλλά πολύ διασκεδαστική και δεν παίρνει τον εαυτό της ιδιαίτερα στα σοβαρά.
Entergalactic, ένα αρκετά τυπικό love story σε μια πανέμορφα σχεδιασμένη Νέα Υόρκη. Bonus οι χιπ χοπ, street μουσικές του Kid Cudi.
Και δύο σειρές:
Arcane, ποιος θα περίμενε πως μια σειρά βασισμένη στο παιχνίδι League of Legends θα ήταν τόσο καλή; Εξαιρετικά visuals, ανάπτυξη χαρακτήρων και storytelling. Αν δεν με πιστεύετε ίσως τα 4 Emmy που κέρδισε να σας πείσουν.
Blue Eye Samurai, το είδα πρόσφατα μονορούφι. Μια οπτική πανδαισία με εκπληκτική προσοχή στη λεπτομέρεια. Διαδραματίζεται στην Ιαπωνία του 17ου αιώνα - το οποίο είναι μια φρέσκια και καλοδεχούμενη αλλαγή - εντάσσοντας πάρα πολλά στοιχεία της κουλτούρας της χώρας του ανατέλλοντος ήλιου. Κάπου το χάνει λιγάκι νομίζω προς το τέλος αλλά σίγουρα αξίζει τον χρόνο σας.
Και μια τελευταία, ειδική, μνεία στο αγαπημένο μου Bojack Horseman - μια σειρά που παρόλο που είναι animated και σουρεαλιστική παραμένει η καλύτερη σπουδή στον ελαττωματικό ανθρώπινο ψυχισμό που έχω ποτέ δει.