«Μείνε στην επιστήμη σου»

Όταν η επιστήμη «εργαλειοποιείται» και «πολιτικοποιείται»

Στο προηγούμενο γράμμα μοιράστηκα μαζί σας τους προβληματισμούς μου σχετικά με το αναδυόμενο φαινόμενο της συνωμοσιολογίας, φέρνοντας ως παράδειγμα μια αλληλεπίδραση που είχα με ένα παιδί στα κοινωνικά δίκτυα. Στο ίδιο γράμμα, δέχτηκα ένα σχόλιο το οποίο βρήκα ενδιαφέρον, καθώς θίγει μια πτυχή του θέματος που έχει απασχολήσει κι εμένα αρκετά: πώς ισορροπούμε μεταξύ του ορθολογισμού και της αντανακλαστικής απόρριψης οποιασδήποτε εκδοχής διαφέρει από την επίσημη, ως ανυπόστατη θεωρία συνωμοσίας;

Νιώθεις ότι στην "αντίπερα όχθη" των πολέμιων της συνωμοσιολογίας έχουν σήμερα μαζευτεί και όλα τα φερέφωνα της κάθε εξουσίας που προσπαθούν να συγκαλύψουν διαφθορά, περιβαλλοντικά εγκλήματα κτλ; Για παράδειγμα, νιώθεις ότι ο ετεροκαθορισμός μας "εγώ δεν θα είμαι με τους συνωμοσιολόγους" μας κάνει ευάλωτους στο να παπαγαλίσουμε εύκολα και εμείς τις θέσεις του πρωθυπουργού όταν είπε "δεν υπήρχε τίποτα εύφλεκτο στο τρένο";

Προσπαθώ εγώ η ίδια να βρω την ισορροπία ως προς την επικοινωνία με τους γύρω μου. Πώς μεταφέρεις το μήνυμα της αντίστασης στην συνωμοσιολογία αναγνωρίζοντας όμως και τη δύναμη διαφθοράς, lobbying, conflict of interest κτλ;

Έπειτα από λίγη σκέψη, έδωσα την παρακάτω απάντηση:

Καταλαβαίνω απόλυτα τι λες. Ο ορθολογισμός, όπως και η επιστήμη, συχνά εργαλειοποιούνται για πολιτικούς σκοπούς. Είναι δύσκολο να κάνουμε αυτή τη συζήτηση, είναι δύσκολο να μιλάμε για τα χαρακτηριστικά της συνωμοτικής σκέψης και για τους ανθρώπους που παρασύρονται από αυτή, όταν από την άλλη πλευρά έχεις έναν, δύο ή περισσότερους θεσμούς να χαρακτηρίζουν συνωμοσιολογία την οποιαδήποτε κριτική, απ' όπου κι αν προέρχεται.

Νομίζω πως η απάντηση βρίσκεται μέσα στο ίδιο σου το σχόλιο: Μεταφέρεις το μήνυμα της αντίστασης στη συνωμοσιολογία αναγνωρίζοντας παράλληλα τη δύναμη της διαφθοράς, του λόμπινγκ, της σύγκρουσης συμφερόντων κτλ. Οφείλουμε να μιλάμε και να αγωνιζόμαστε κατά του ενός, αλλά οφείλουμε να μιλάμε και να αγωνιζόμαστε και κατά του άλλου.

Ο ορθολογισμός δεν είναι μια συγκεκριμένη θέση, είναι μια μέθοδος για να καταλήγουμε σε συμπεράσματα. Δεν ταυτίζεται εκ των προτέρων ούτε με την «επίσημη» εκδοχή των πραγμάτων αλλά ούτε και με μια γενικευμένη καχυποψία. Κάποιος που αντιμετωπίζει την κριτική χαρακτηρίζοντάς τη βιαστικά ως συνωμοσιολογία και δεν κάνει τον κόπο να επιχειρηματολογήσει υπέρ της δικής του θέσης, προσπαθεί σκόπιμα να θολώσει τα όρια μεταξύ βάσιμης κριτικής και συνωμοτικής σκέψης.

Νομίζω πως, σε γενικές γραμμές, κατάφερα να αποτυπώσω τη σκέψη μου με σαφήνεια. Δε θεωρώ δηλαδή ότι ετεροκαθορίζομαι τοποθετώντας τον εαυτό μου απέναντι από τους συνωμοσιολόγους. Δεν είναι χαρακτηριστικό της ορθολογικής σκέψης το να υιοθετούμε άκριτα μια θέση, επειδή κάποια άλλη υποστηρίζεται από μια ομάδα ανθρώπων που έχουμε κατατάξει στο μυαλό μας με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Θα έλεγα πως μάλλον είναι το αντίθετο. Αυτού του τύπου η εργαλειοποίηση του ορθολογισμού και της επιστήμης γίνεται πολύ συχνά σκόπιμα, για να αποφευχθεί η, ενδεχομένως δίκαιη και βάσιμη, κριτική.

Αυτά έγραψα και, ευχαριστημένος με τον εαυτό μου, πάτησα το enter. Κάτι όμως δε μου καθότανε καλά. Καθώς περνούσαν οι μέρες και σκεφτόμουν το σχόλιο και την απάντησή μου, η χρήση της λέξης εργαλειοποίηση δε με άφηνε απόλυτα ικανοποιημένο.

Ας μιλήσουμε λοιπόν γι' αυτό.

---

---

Τι είναι η εργαλειοποίηση της επιστήμης;

Η εργαλειοποίηση είναι μια λέξη που έχει εισχωρήσει στο λεξιλόγιό μας αρκετά πρόσφατα. Πρόκειται για έναν νεολογισμό, επομένως δεν είμαι σίγουρος αν έχει μπει ακόμη στα λεξικά. Το βικιλεξικό δίνει τον παρακάτω ορισμό, επικαλούμενο το Δελτίο Επιστημονικής Ορολογίας και Νεολογισμών της Ακαδημίας Αθηνών:

(λόγιο, νεολογισμός) η διαδικασία ή το αποτέλεσμα του εργαλειοποιώ, η συμφεροντολογική αντιμετώπιση μιας κατάστασης, ενός γεγονότος ή κάποιου ανθρώπου.

Έχουμε ακούσει για εργαλειοποίηση του δυστυχήματος στα Τέμπη. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, υπήρξαν κατηγορίες μεταξύ των πολιτικών κομμάτων για εργαλειοποίηση της υγειονομικής κρίσης. Οι μετανάστες και οι πρόσφυγες επίσης εργαλειοποιούνται. Η κυβέρνηση κατηγορεί την αντιπολίτευση ότι εργαλειοποιεί το μεταναστευτικό για να πλήξει την εικόνα της χώρας διεθνώς. Η αντιπολίτευση κατηγορεί την κυβέρνηση ότι το εργαλειοποιεί για πολιτικά οφέλη.

Μοιάζει σαν η λέξη να είναι μια μαγική φόρμουλα που επιτρέπει να μετατρέψεις οποιοδήποτε γεγονός σε κατηγορία. Σαν η ίδια η λέξη -τι ειρωνεία- να εργαλειοποιείται: είσαι λάθος, αυτομάτως και αυταπόδεικτα, για οτιδήποτε κατηγορείσαι ότι εργαλειοποιείς.

Έτσι, η εργαλειοποίηση, λόγω της χρήσης της στην κομματική κλοτσοπατινάδα, έχει αποκτήσει χροιά αρνητική. Όμως, αναρωτιέμαι, υπάρχει πράγματι κάτι εγγενώς αποδοκιμαστέο σε αυτή; Δεν εργαλειοποιούμε άραγε την επιστήμη όταν επικαλούμαστε τα αποτελέσματά της για να υποστηρίξουμε ένα επιχείρημα; Όταν αναφερόμουν στις μελέτες και στις μετα-αναλύσεις για το θέμα της τεκνοθεσίας από ομόφυλα ζευγάρια, δε χρησιμοποιούσα την επιστήμη συμφεροντολογικά (ακόμη και αν δεν ήταν προς το δικό μου συμφέρον) για να υποστηρίξω μια θέση ξεκάθαρα πολιτική; Όταν μιλάμε για την κλιματική κρίση, δεν επικαλούμαστε τα δεδομένα χιλιάδων ερευνών που έχουν πραγματοποιηθεί σε βάθος δεκαετιών, για να δείξουμε ότι η θέση μας πατάει σε μια στέρεη βάση και απαιτεί άμεση πολιτική δράση;

Όλα τα επιχειρήματα και οι προτάσεις που αφορούν τη δημόσια σφαίρα είναι θέσεις πολιτικές. Αν θέλουμε να υποστηρίξουμε μια συγκεκριμένη μεταρρύθμιση στην εκπαίδευση, ή να προτείνουμε νέα φορολογικά μέτρα, ή να διεκδικήσουμε δικαιώματα για τα ομόφυλα ζευγάρια στην τεκνοθεσία, φυσικά και θα επιστρατεύσουμε όσα πειστικά δεδομένα διαθέτουμε, ώστε να δείξουμε ότι η θέση μας είναι βάσιμη ή δίκαιη. Το να φέρνουμε στο τραπέζι τα αποτελέσματα επιστημονικών ερευνών για την ψυχολογία των παιδιών σε οικογένειες ομόφυλων ζευγαριών δεν είναι ούτε ύποπτο ούτε εξ ορισμού κακό. Είναι η φύση του δημοκρατικού διαλόγου - τεκμηριώνουμε τη θέση μας με ό,τι πιο αξιόπιστο και αντικειμενικό διαθέτουμε. Για να κάνουμε τις ζωές μας καλύτερες ή ευκολότερες, χρησιμοποιούμε την επιστήμη ακριβώς έτσι όπως προορίζεται: ως εργαλείο.

Η πανδημία της COVID-19 έκανε φανερή, θαρρώ, την ουσία του ζητήματος. Το πρόβλημα δεν είναι η εργαλειοποίηση της επιστήμης με την κυριολεκτική έννοια, αλλά η επιλεκτική χρήση της. Για παράδειγμα, δικαίως η κυβέρνηση προσπάθησε να διαδώσει τον καθολικό εμβολιασμό του πληθυσμού κατά του SARS-CoV-2, επικαλούμενη -και εργαλειοποιώντας βεβαίως- τα συμπεράσματα της διεθνούς επιστημονικής έρευνας. Είναι όμως τουλάχιστον υποκριτικό (αν όχι εγκληματικό) το γεγονός ότι η ίδια κυβέρνηση υποστήριξε πως δεν υπάρχει διαφορά στη θνητότητα των ασθενών που νοσηλεύονται εκτός ΜΕΘ, αγνοώντας επιδεικτικά όχι μόνο κάθε έννοια κοινής λογικής, αλλά και τα αποτελέσματα της επιστήμης που οπορτουνιστικά επικαλούνταν όταν αυτά συμφωνούσαν με τις προειλημμένες πολιτικές της αποφάσεις. Επιλεκτική αντιμετώπιση και όχι εργαλειοποίηση - με άλλα λόγια, δύο μέτρα και δύο σταθμά.

Εάν η κυβέρνηση, ή οποιοσδήποτε άλλος θεσμός, αναπαράγει με ζήλο τα συμπεράσματα της επιστήμης όταν τη συμφέρουν, αλλά σφυρίζει κλέφτικα όταν τη φέρνουν σε δύσκολη θέση (ή ακόμα και τα διαστρεβλώνει για να υποστηρίξει ένα συγκεκριμένο αφήγημα) τότε κάτι δεν πάει πολύ καλά όχι με την επιστήμη και την εργαλειοποίησή της, αλλά με την πολιτική που ακολουθείται.

Το δεύτερο πολύ πρόσφατο παράδειγμα έχει να κάνει φυσικά με το δυστύχημα στα Τέμπη. Σε συνέντευξή του στον Σταύρο Θεοδωράκη, μόλις τρεις εβδομάδες μετά το δυστύχημα και όσο η έρευνα για το περιστατικό βρίσκονταν ακόμη σε εξέλιξη, ο πρωθυπουργός της χώρας δήλωνε με βεβαιότητα ότι η εμπορική αμαξοστοιχία δε μετέφερε κανένα εύφλεκτο υλικό. Μάλιστα βάφτιζε με περίσσεια ελαφρότητα τον οποιονδήποτε σκεπτικισμό γύρω από τις συνθήκες του δυστυχήματος ως θεωρία συνωμοσίας.

- Τι περιείχε το εμπορικό τρένο; Δηλαδή η μεγάλη φωτιά είχε σχέση με την ουσία, με τα υλικά που μετέφερε;

- Καμία. Το γνωρίζουμε αυτό πια με βεβαιότητα. Γνωρίζουμε ακριβώς τι μετέφερε το εμπορικό τρένο. Δεν υπήρχε τίποτα εύφλεκτο. Η σύγκρουση ήταν τόσο βίαιη και τόσο σφοδρή που προκάλεσε –αυτό μας λένε οι ειδικοί– μια πρώτη ανάφλεξη και προφανώς στη συνέχεια υπήρχαν εύφλεκτα υλικά, λάδια, τα οποία πήραν φωτιά, όταν έγινε η σύγκρουση. Άρα αυτό θέλω να το απαντήσω κατηγορηματικά γιατί ξέρετε, όχι μόνον στη χώρα μας, παντού ευδοκιμούν οι θεωρίες συνομωσίας. Δεν υπήρχε τίποτα ύποπτο στην εμπορική αμαξοστοιχία.

Από πού αντλούσε αυτήν τη σιγουριά ο πρωθυπουργός; Ποιους ειδικούς και ποιες μελέτες επικαλούνταν για να υποστηρίξει το συμπέρασμά του; Είναι άραγε ετούτοι οι ειδικοί από το χωριό και δεν τους ξέρουμε; Ειδικά μάλιστα όταν η επικείμενη ολοκλήρωση των εκθέσεων, δύο χρόνια μετά, φαίνεται να λέει μια διαφορετική ιστορία; [1] [2]

Βρισκόμαστε ξανά αντιμέτωποι με μια α λα καρτ χρήση του ορθολογισμού. Ένα γεγονός παρουσιάζεται ως κατηγορηματική αλήθεια προτού καν ολοκληρωθούν οι απαραίτητες έρευνες, αποκλείοντας κάθε δυνατότητα σοβαρού προβληματισμού και διερεύνησης. Η επίκληση της λογικής και των «ειδικών» γίνεται μόνο στο βαθμό που επιβεβαιώνει μια εκ προοιμίου πολιτική θέση.

Υπάρχει όμως και μια άλλη πτυχή του θέματος που θεωρώ ότι υπονοείται όταν μιλάμε για εργαλειοποίηση της επιστήμης. Οι κατηγορίες για εργαλειοποίηση κρύβουν την πεποίθηση πως η επιστήμη είναι κάτι αγνό και ουδέτερο, μια πρακτική ανεξάρτητη και, κατά κάποιον τρόπο, αποκομμένη από τα ποταπά κοινωνικοπολιτικά προβλήματα της ανθρωπότητας. Μάλιστα, οποτεδήποτε τύχει να εκφράσω πολιτική άποψη, κάποιος καλοθελητής (που, στο 99% των περιπτώσεων, διαφωνεί με την εν λόγω άποψη) θα βρεθεί να με επιπλήξει γι' αυτό, καθώς κατά τη γνώμη του η επιστήμη δεν πρέπει να μπλέκει με την πολιτική γιατί έτσι χάνει την αξιοπιστία της. Αν βέβαια εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο παράγεται η επιστημονική γνώση, θα δούμε ότι σε κάθε βήμα παρεμβαίνουν παράγοντες κοινωνικοί, πολιτικοί και οικονομικοί. Η επιστήμη δεν λειτουργεί σε κοινωνικό ή πολιτικό κενό, αλλά διαμορφώνει και διαμορφώνεται από την κουλτούρα της κοινωνίας που εξελίσσεται.

Ο μύθος της αγνής επιστήμης

Η ιδέα ότι η επιστήμη είναι εντελώς ουδέτερη, μακριά από την πολιτική και την ηθική, έχει τις ρίζες της στον Διαφωτισμό και σε μια άποψη που ήθελε την ικανότητα για λογική να αιωρείται σε κάποιο ανώτερο ηθικό ή πνευματικό επίπεδο, πάνω από την υπόλοιπη ανθρώπινη δραστηριότητα. Αυτή η αντίληψη ενισχύεται επίσης από την επιστημονική μέθοδο, η οποία, πράγματι, ως διαδικασία στοχεύει στην αμεροληψία και στη, κατά το δυνατόν, μέγιστη αποφυγή των ανθρώπινων προκαταλήψεων.

Είναι όμως διαφορετικό πράγμα η μεθοδολογική ουδετερότητα -την οποία για να διατηρήσει σ' ένα επιστημονικό δημοσίευμα ο επιστήμονας, οφείλει να τεκμηριώνει απόλυτα τις θέσεις του και να δημοσιοποιεί τυχόν σύγκρουση συμφερόντων- από την πρακτική παραγωγή γνώσης από ανθρώπους (και θεσμούς) που ζουν και λειτουργούν μέσα σε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες. Στον πραγματικό κόσμο η χρηματοδότηση της επιστήμης προέρχεται από κράτη, οργανισμούς και ιδιωτικές εταιρείες - καθένα με τις δικές του προτεραιότητες. Η θεματολογία αυτής της έρευνας συχνά ανταποκρίνεται σε βραχυπρόθεσμους πολιτικούς ή οικονομικούς στόχους. Η πρακτική της επιστήμης είναι σε πολλές περιπτώσεις εγγενώς πολιτική: τα αποτελέσματά της έχουν πολιτικές προεκτάσεις. Οι άνθρωποι που πραγματοποιούν την επιστήμη είναι όντα πολιτικά. Τα κίνητρα για έρευνα είναι συχνά επίσης πολιτικά.

Δε θέλω να παρεξηγηθώ. Δεν υποστηρίζω ότι κατά κανόνα τα αποτελέσματα της επιστήμης είναι επισφαλή ή καθοδηγούμενα ή ότι οι επιστημονικές δημοσιεύσεις είναι κομματικά κείμενα. Η μεθοδολογία της επιστήμης έχει αναπτυχθεί ακριβώς για να είναι τα αποτελέσματά της όσο πιο αντικειμενικά γίνεται. Λέω απλά ότι οι επιστημονικοί φορείς και οι επιτροπές εγκρίνουν ερευνητικά προγράμματα και διαμορφώνουν ατζέντες όχι πάντα με αμιγώς ακαδημαϊκά ή ορθολογικά κριτήρια.

Στο Sapiens ο Χαράρι φέρνει το εξής παράδειγμα:

Δύο βιολόγοι από το ίδιο τμήμα, με τα ίδια επαγγελματικά προσόντα, έχουν και οι δύο υποβάλει αίτηση για να λάβουν χρηματοδότηση ενός εκατομμυρίου δολαρίων για τα ερευνητικά τους προγράμματα. Ο καθηγητής Σλάγκχορν θέλει να μελετήσει μια ασθένεια που προσβάλλει τους μαστούς των αγελάδων, προκαλώντας μείωση 10% στην παραγωγή γάλακτος. Η καθηγήτρια Σπράουτ θέλει να μελετήσει αν οι αγελάδες υποφέρουν ψυχικά όταν αποχωρίζονται τα μοσχαράκια τους. Αν υποθέσουμε ότι τα διαθέσιμα χρήματα είναι περιορισμένα και ότι είναι αδύνατον να χρηματοδοτηθούν και οι δύο έρευνες, σε ποια θα έπρεπε να δοθούν τα χρήματα;

Δεν υπάρχει επιστημονική απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Υπάρχουν μόνο πολιτικές, οικονομικές και θρησκευτικές απαντήσεις. Στον σημερινό κόσμο, είναι προφανές ότι ο Σλάγκχορν έχει καλύτερες πιθανότητες να πάρει τα χρήματα. Όχι επειδή οι παθήσεις των μαστών είναι επιστημονικά πιο ενδιαφέρουσες από την ψυχολογία των βοοειδών, αλλά επειδή η βιομηχανία γάλακτος, που πρόκειται να επωφεληθεί από την έρευνά του, έχει μεγαλύτερη πολιτική και οικονομική επιρροή από το λόμπι για τα δικαιώματα των ζώων.

Η επιστημονική αξιοπιστία εξαρτάται από τη διαδικασία με την οποία παράγεται η γνώση και όχι από την πολιτική ουδετερότητα των επιστημόνων που την πραγματοποιούν ή των φορέων που τη χρηματοδοτούν. Οι επιστήμονες έχουν το δικαίωμα να είναι πολίτες με άποψη και όραμα. Θα μπορούσε μάλιστα κάποιος να υποστηρίξει ότι είναι καθήκον των ανθρώπων που γνωρίζουν σε βάθος μια επιστημονική πτυχή ενός ζητήματος να συνεισφέρουν στον δημόσιο διάλογο – ακριβώς επειδή έχουν να προσφέρουν μια πιο τεκμηριωμένη ματιά. Αρκεί φυσικά να κάνουν ξεκάθαρο πού τελειώνει η επιστήμη και πού ξεκινάει η άποψή τους. Αυτό δεν απαξιώνει τα αποτελέσματα, ούτε μαυρίζει το κύρος της επιστήμης εν γένει. Με το να θεωρούμε ότι οποιαδήποτε πολιτική παρέμβαση από επιστήμονα σημαίνει από μόνη της ότι η επιστήμη γίνεται εργαλείο προπαγάνδας, καταλήγει να διαιωνίζει ένα ανέφικτο ιδεώδες μιας τελείως απολιτίκ επιστήμης. Εν τέλει, δεν είναι η συμμετοχή των επιστημόνων στον δημόσιο διάλογο που απαξιώνει την επιστήμη - είναι η επιλεκτική χρήση της από τους ανθρώπους που την επικαλούνται μόνο όταν συμφέρει το κομματικό τους αφήγημα.

Και κάπως έτσι έγραψα δύο χιλιάδες λέξεις για να διορθώσω μία. Ας ελπίσουμε ότι δεν έκανα κάποιο λάθος και σε αυτό το κείμενο 🤞.

Η Καθημερινή Φυσική συνεχίζει να υπάρχει γιατί άνθρωποι σαν κι εσάς την υποστηρίζουν. Εάν βρίσκετε τη δουλειά μας αξιόλογη παρακαλώ σκεφτείτε το ενδεχόμενο να αναβαθμίσετε τη συνδρομή σας.