Την προηγούμενη εβδομάδα ήμουν καλεσμένος στην ομιλία του συνονόματου, καθηγητή και συγγραφέα, Στέφανου Τραχανά, στο πλαίσιο της προώθησης του νέου του βιβλίου, Ο Βομβιστής και ο Στρατηγός. Ο ρόλος μου περιοριζόταν στο να κάνω έναν μικρό πρόλογο για τον κ. Τραχανά και το βιβλίο του, το οποίο -spoiler alert- δεν έχει να κάνει ούτε με βόμβες ούτε με μάχες, αλλά με την κβαντική επανάσταση. Fun fact: η κβαντική θεωρία κλείνει φέτος τα 100 χρόνια ύπαρξης. Εκατό χρόνια από τη στιγμή εκείνη που έχουμε θέσει ως αρχή αυτής της ιστορίας - δηλαδή το καλοκαίρι του 1925 κατά το οποίο ο Βέρνερ Χάιζενμπεργκ ταξίδεψε στο γερμανικό νησί της Ελιγολάνδης (Helgoland), αναζητώντας ανακούφιση από τον πυρετό μιας σοβαρής αλλεργικής ρινίτιδας. Κανείς δεν ξέρει τι ακριβώς έγινε εκεί πέρα, τι σόι επιφοίτηση του ήρθε, αλλά λίγο μετά, τον Σεπτέμβριο του 1925, ο Χάιζενμπεργκ δημοσίευσε στο γερμανικό επιστημονικό περιοδικό Zeitschrift für Physik (Περιοδικό Φυσικής) την εργασία του με τίτλο «Σχετικά με την κβαντική-θεωρητική επανερμηνεία των κινηματικών και μηχανικών σχέσεων». Για να τιμήσουν τα 100 χρόνια, τα Ηνωμένα Έθνη κήρυξαν το 2025 ως εθνική χρονιά της κβαντικής επιστήμης και τεχνολογίας.
Η ομιλία κύλησε ομαλά και ο κόσμος γέμισε την αίθουσα. Κάτι παραπάνω από 100 άτομα, από έφηβοι μέχρι μεσήλικες, αφιέρωσαν τα απογεύματα της Παρασκευής και του Σαββάτου τους (στην πραγματικότητα ήταν δύο ομιλίες) για να έρθουν να ακούσουν για τη φυσική. Και μάλιστα την κβαντική φυσική.
Λίγο καιρό πριν και μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά, συντόνιζα μια δράση που γινόταν στο πλαίσιο του Green Weekend που διοργάνωνε το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Εκεί, λιγότεροι άνθρωποι -αλλά ιδιαιτέρως ενθουσιώδεις- αφιέρωσαν το Κυριακάτικο απόγευμά τους για να έρθουν να ακούσουν και, κυρίως, να συζητήσουν για την κλιματική αλλαγή.
Εμπειρίες σαν κι αυτές αποτελούν για εμένα μικρές νησίδες αισιοδοξίας. Είναι η απόδειξη πως υπάρχει κόσμος εκεί έξω που νοιάζεται και συμμετέχει. Υπάρχει κόσμος που σκέφτεται. Δε γνωρίζω προσωπικά αυτούς τους ανθρώπους. Είμαι σίγουρος πως αν είχαμε τον χρόνο να συζητήσουμε σε βάθος θα βρίσκαμε πολλά θέματα στα οποία διαφωνούμε. Πιθανόν να μην ταίριαζα με, η ακόμα και να μη συμπαθούσα, κάποιους από αυτούς. Δεν έχει σημασία. Αυτό που έχει σημασία είναι η ίδια η πράξη της παρουσίας τους. Το γεγονός ότι επέλεξαν, μέσα σε έναν καταιγισμό από εύκολες διεξόδους και απλουστευτικές αφηγήσεις, να αφιερώσουν χρόνο στην απαιτητική διαδικασία της σκέψης και του διαλόγου. Αυτή η επιλογή είναι, νομίζω, από μόνη της μια πράξη πολιτική. Είναι μια συνθήκη που γεννά ελπίδα. Θα έπρεπε να βρισκόμαστε και να τα λέμε συχνότερα από κοντά. Η δια ζώσης επαφή πάντοτε λειαίνει τις γωνίες των ανθρώπων.
Λίγα λόγια για τον Στέφανο Τραχανά
Η ζωή του έχει φοβερό ενδιαφέρον και ιδανικά θα ήθελα κάποια στιγμή στο μέλλον, ένα χαλαρό χειμωνιάτικο απόγευμα σ’ ένα χουχουλιάρικο καφέ να μοιραστούμε ένα Κοσμικό Λάτε και να μου την εξιστορήσει με λεπτομέρεια. Μέχρι τότε, ορίστε κάποιες πληροφορίες που αλίευσα από το διαδίκτυο:
Ο Στέφανος Τραχανάς γεννήθηκε και μεγάλωσε σ’ ένα μικρό χωριό της Κρήτης, στο Καβούσι Λασιθίου. Σπούδασε Μηχανολόγος-Ηλεκτρολόγος στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο με υποτροφία του ΙΚΥ, έπειτα έκανε μεταπτυχιακό στη θεωρητική φυσική στο Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών Δημόκριτος (με υποτροφία της Εθνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας) και αμέσως μετά, το 1971, ξεκίνησε το διδακτορικό του στο τμήμα Φυσικής του Χάρβαρντ (φυσικά, με υποτροφία). Όμως, μόλις δύο χρόνια μετά αποφάσισε πως οι διδακτορικές σπουδές δεν είναι γι’ αυτόν και αφιέρωσε τα επόμενα 10 χρόνια της ζωής του (1973-1983) στη συγγραφή βιβλίων για την κβαντομηχανική και τις διαφορικές εξισώσεις.
Το 1983, μετά την έκδοση του πρώτου του βιβλίου, το νεοσύστατο τότε Πανεπιστήμιο Κρήτης τον προσκάλεσε να διδάξει στο τμήμα Φυσικής... εθελοντικά! Η διδασκαλία του στο τμήμα παρέμεινε σε αυτό το πλαίσιο, χωρίς οικονομικές απολαβές, μέχρι το 2002 όταν, σε ηλικία 59 ετών πλέον, το Πανεπιστήμιο Κρήτης τον αναγόρευσε επίτιμο διδάκτορα.
Από το 1986 είναι μέλος του επιστημονικού προσωπικού του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, το 2012 του απονεμήθηκε το Εθνικό Βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας Β. Ξανθόπουλου - Σ. Πνευματικού και το 2015 ο Ανώτερος Ταξιάρχης του Φοίνικα της Ελληνικής Δημοκρατίας. Είναι ιδρυτικό μέλος των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης (του πρώτου πανεπιστημιακού εκδοτικού οίκου τη χώρας), στις οποίες διετέλεσε διευθυντής από τη δημιουργία τους μέχρι το 2013. Από το 2015 είναι διευθυντής του Κέντρου Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων Mathesis (το οποίο φιλοξενεί και δικά μου μαθήματα για το PowerPoint, το Excel και τον Ορθολογισμό και την Επιστήμη).
Έχει γράψει 15 βιβλία, εκ των οποίων τα 11 είναι πανεπιστημιακά συγγράματα και τα υπόλοιπα βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης. Είναι πλέον 82 ετών.
Όταν ήμουν φοιτητής στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Πατρών -πριν από δεκαπέντε χρόνια- διδασκόμουν κβαντική φυσική και διαφορικές εξισώσεις από τα βιβλία του Στέφανου Τραχανά. Είχα μάλιστα παρακολουθήσει και τις βιντεοσκοπημένες διαλέξεις του πάνω στο μάθημα της Σύγχρονης Φυσικής που φιλοξενούνταν τότε στη σελίδα του Φυσικού Κρήτης, καθώς ο καθηγητής που δίδασκε το αντίστοιχο μάθημα στο τμήμα μας ήταν, ας πούμε... κάπως φευγάτος.
Από τότε παρακολουθώ το έργο του και η εκτίμηση που τρέφω γι’ αυτόν δεν έχει σταματήσει να βαθαίνει. Ποιος να μου το έλεγε πριν από τόσα χρόνια ότι κάποια στιγμή θα συνεργαστώ μαζί του έμμεσα και άμεσα - έμμεσα μέσα από τη συνεργασία μου με τις ΠΕΚ και άμεσα ως συνδημιουργός του μαθήματος Ανορθολογισμός και ψευδοεπιστήμη στο Mathesis.
Τι είναι ευτυχία; Τι είναι επιτυχία; Δεν έχω να δώσω καμιά φοβερά ενορατική απάντηση. Η ζωή τα έχει φέρει έτσι που είμαι από τους λίγους, μάλλον, ανθρώπους που έχουν την τύχη να γνωρίσουν και να συνεργαστούν με κάποιους από τους ήρωές τους για έναν κοινό σκοπό. Δεν ξέρω πού κατατάσσεται αυτό αλλά η σύμπραξη με άτομα που θαυμάζω και με έχουν διαμορφώσει με γεμίζει με μια γλυκιά ευγνωμοσύνη, ένα συναίσθημα που υπερβαίνει τη χαρά της στιγμής.
Θα προσπαθήσω να το επαναφέρω στη μνήμη μου όποτε το άγχος της καθημερινότητας γίνεται αφόρητο.
Αντιγράφω παρακάτω τον πρόλογο της ομιλίας.
Μια εγγενώς προοδευτική θεωρία
Η κβαντική φυσική μού ασκούσε ανέκαθεν μια έλξη ακαταμάχητη, ακριβώς επειδή αποτελεί μια βαθιά διανοητική πρόκληση. Η φύση της κβαντικής θεωρίας δεν είναι απλώς μη διαισθητική. Είναι σχεδόν εχθρική προς την ανθρώπινη λογική, όπως αυτή έχει σμιλευτεί από την εμπειρία μας με τον μακρόκοσμο. Πώς είναι δυνατόν το θεμέλιο της πραγματικότητας να είναι η αβεβαιότητα και η πιθανότητα; Ενστικτωδώς, νομίζω, στους περισσότερους ανθρώπους, γεννιέται μέσα τους η ίδια αντίρρηση που βασάνιζε και τον Αϊνστάιν: μήπως η τυχαιότητα είναι απλώς η παραδοχή της άγνοιάς μας; Μήπως υπάρχουν κρυμμένες μεταβλητές, ένας αόρατος μηχανισμός που αν τον κατανοούσαμε, ο θεός θα σταματούσε να παίζει ζάρια με το Σύμπαν;
Η σκέψη της αβεβαιότητας και της πιθανότητας, τουλάχιστον αρχικά, με έκανε να αισθάνομαι άβολα. Το μυαλό μου αναζητούσε απεγνωσμένα την ασφαλή αγκαλιά της κλασικής φυσικής, στην οποία κυριαρχεί η αιτιοκρατία, όπου όλα τα φαινόμενα είναι προβλέψιμα με βεβαιότητα (εφόσον μπορούμε να γνωρίζουμε όλες τις μεταβλητές) και υπάρχει ξεκάθαρη διάκριση αίτιου και αιτιατού.
Η κβαντική φυσική μάς διδάσκει ένα σκληρό αλλά ταυτόχρονα απελευθερωτικό μάθημα: η φύση δεν έχει καμία υποχρέωση να χωράει στα καλούπια της διαίσθησης του Χόμο σάπιενς. Σε τελική ανάλυση τι είναι η διαίσθηση; Είναι η συμπύκνωση της καθημερινής μας εμπειρίας. Είναι η βεβαιότητα ότι αν αφήσω ένα αντικείμενο θα πέσει στο πάτωμα. Ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο επιβίωσης, αλλά κατά περίπτωση εντελώς ακατάλληλο και περιοριστικό για να δούμε το Σύμπαν στην ολότητά του.
Το ότι, παρά την αντιδιαισθητική της φύση, έχουμε καταφέρει να αποκρυπτογραφήσουμε τον κώδικα του μικρόκοσμου με τόσο μεγάλη επιτυχία, είναι ένα επίτευγμα που όμοιό του δεν έχει ξαναϋπάρξει.
Όπως και να μας κάνει να αισθανόμαστε, είτε μας γοητεύει, είτε μας τρομάζει, όλα δείχνουν μέχρι στιγμής ότι ο κόσμος, στη θεμελιώδη του δομή, είναι πιθανοκρατικός. Η κβαντική θεωρία μάς καλεί να κάνουμε ένα άλμα, το οποίο για τους ανθρώπους -για διάφορους λόγους- δεν είναι καθόλου εύκολο: μας καλεί να αποτινάξουμε την τυραννία του προφανούς, να παραμερίσουμε τις βεβαιότητες της καθημερινής μας εμπειρίας και να αντικρίσουμε τη φύση με ένα βλέμμα καθαρό, σχεδόν παιδικό.
Αυτή η άσκηση ταπεινότητας κατά τη γνώμη μου είναι θεραπευτική και θα έπρεπε να εφαρμόζεται σε κάθε πτυχή της ζωής μας. Οι βεβαιότητες και οι σταθερές που υιοθετούμε -κοινωνικές, ηθικές, προσωπικές- λειτουργούν ως νοητικές συντομεύσεις που μας βοηθούν να πορευόμαστε στη ζωή. Και είναι πράγματι χρήσιμες - μέχρι τη στιγμή που παύουν να είναι. Όταν προκύπτουν νέα δεδομένα, νέες ανθρώπινες ανάγκες, οφείλουμε να έχουμε το θάρρος να κάνουμε αυτό που έκαναν οι φυσικοί στις αρχές του 20ού αιώνα: να αφήσουμε στην άκρη τις προκαταλήψεις μας και να επανεξετάσουμε τα πράγματα από την αρχή.
Θεωρώ ότι αυτό είναι ένα από τα βασικά μαθήματα του βιβλίου του κ. Τραχανά: Όπως λέει και ο ίδιος, το πολυτιμότερο δώρο της επιστήμης δεν είναι η τεχνολογία αλλά ο βαθύς αντιδογματισμός που καλλιεργεί. Οι ανθρώπινες κοινωνίες, συντηρητικές εκ φύσεως, αγκαλιάζουν με χαρά τα επιτεύγματα της επιστήμης -τα φάρμακα, τα κινητά, το διαδίκτυο- αλλά παραμένουν καχύποπτες απέναντι στο πνεύμα της: την αμφισβήτηση, την κριτική σκέψη, την αποδοχή της αβεβαιότητας και περιπλοκότητας. Αυτό το ανήσυχο, ερευνητικό πνεύμα, όμως, είναι η ψυχή της επιστήμης. Χωρίς αυτό, τα έργα της θα ήταν απλώς μαγεία και η πρόοδος θα ήταν μια ψευδαίσθηση.
Γεια!
Έχω βάλει αυτό το κομμάτι στο τέλος του κυρίως θέματος για να μην διακόψω την ανάγνωσή σου. Το Κοσμικό Λέτερ βασίζεται στην υποστήριξη των αναγνωστών και αναγνωστριών του για να συνεχίσει να υπάρχει. Αν έφτασες μέχρι εδώ ίσως να σου άρεσε αυτό που διάβασες. Μπορείς να υποστηρίξεις το Κοσμικό Λάτε και να έχεις πρόσβαση σε όλα τα γράμματα με μια συμβολική συνδρομή 15€ τον χρόνο.
Είσαι ήδη μέλος; Ίσως υπάρχει κάποιο άτομο στη ζωή σου που θα του άρεσε αυτό που αρέσει και σ’ εσένα.
Σε περίπτωση που σας ξέφυγε
Την περασμένη εβδομάδα δημοσιεύθηκε ένα νέο minisode στα social media. Έχει να κάνει με τον Φρέντερικ Τιούντορ, έναν άνθρωπο που έμεινε στην ιστορία ως «ο Βασιλιάς του Πάγου», καθώς ήταν ο πρώτος που ανέπτυξε το εμπόριο πάγου σε παγκόσμια κλίμακα. Είναι από αυτές τις σύγχρονες ανέσεις τις οποίες παίρνουμε ως δεδομένες, όμως πριν από το ηλεκτρικό ρεύμα και τα ψυγεία ο κόσμος δεν είχε εύκολη πρόσβαση σε πάγο. Φανταστείτε καλοκαίρι στην Ελλάδα και να μην μπορείς να πιεις ένα δροσερό, γάργαρο νερό! Φρίκη.
Αν θέλετε να διαβάσετε περισσότερα για την ιστορία του Φρέντερικ Τιούντορ, αυτή είναι η πληρέστερη πηγή που βρήκα - είναι μεγάλο αλλά έχει ενδιαφέρον!
Το πρόσφατο βίντεο του Hank Green με συγκίνησε. Αναφέρεται στις «πόλεις φαντάσματα» των ΗΠΑ -πόλεις που δημιουργήθηκαν γιατί ήταν κοντά σε ορυχεία χρυσού και πλέον δεν κατοικεί κανείς- και τις παρομοιάζει με τη σύγχρονη διαδικτυακή ζωή.
Δεύτερο βίντεο από το κανάλι Kurzgesagt, το οποίο κρύβει κι ένα αδιανόητο, τρομακτικό στατιστικό: περίπου η μισή διαδικτυακή «κίνηση» (traffic) γίνεται από bots. Η Τεχνητή Νοημοσύνη ενδεχομένως να σημάνει το τέλος του διαδικτύου όπως το γνωρίζαμε. Καθώς περισσότερο τσαπατσούλικο και ημιαληθές περιεχόμενο δημιουργημένο από ΤΝ θα δημοσιεύεται, η ΤΝ θα εκπαιδεύεται πάνω του μειώνοντας ακόμα περισσότερο την αξιοπιστία της. Τι θα απομείνει στο τέλος;
Πάνω στο ίδιο θέμα, ένα πρόσφατο κόμικ του αγαπημένου μου The Oatmeal: A cartoonist’s review of AI art.
Ένα άρθρο που περιγράφει γλαφυρά και βιωματικά τον εκφασισμό των ΗΠΑ: Πώς η δημοσιογραφική μου κάλυψη των διαδηλώσεων στο Κολούμπια οδήγησε στην απέλασή μου. Τώρα, με αυτόν τον τίτλο, μπορεί να φαντάζεστε κάποιον μάχιμο ρεπόρτερ, ορκισμένο εχθρό του καθεστώτος Τραμπ που αγωνίζεται για να βγάλει την αλήθεια προς τα έξω. Καμία σχέση. Πρόκειται για έναν ήσυχο Αυστραλό, πρώην φοιτητή του Κολούμπια και ημιερασιτέχνη δημοσιογράφο που διατηρεί ένα μπλογκ στο Substack (ακριβώς σαν αυτό που διαβάζετε αυτή τη στιγμή). Ανατριχιαστικό.
Ορίστε και μια συνοπτική καταγραφή της ατελείωτης διαφθοράς που λιμνάζει στον Λευκό Οίκο.
Μπορεί τα πράγματα να πηγαίνουν από το κακό στο χειρότερο, οι άνθρωποι να φτωχοποιούνται και οι κοινωνίες να εκτροχιάζονται στα άκρα, ευτυχώς όμως η Ευρωπαϊκή Ένωση ασχολείται με τα πραγματικά σημαντικά ζητήματα: το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ψήφισε τις προάλλες να απαγορευτούν οι λέξεις σε βίγκαν προϊόντα που παραπέμπουν σε κρέας, καθώς, λέει, παραπλανούν τους καταναλωτές! Τέρμα τα «μπιφτέκια» λαχανικών και τα «λουκάνικα» σόγιας. Ξέρετε πόσες φορές την έχω πατήσει θέλοντας να αγοράσω μοσχαρίσια μπιφτέκια αλλά κατά λάθος πήρα μπιφτέκια βίγκαν; Πόσες φορές μπέρδεψα το γάλα αμυγδάλου με το αγελαδινό; Ναι... καμία. Είμαι σίγουρος ότι αυτός ο νόμος δεν έχει καμία σχέση με το ανελέητο λόμπινγκ της βιομηχανίας κρέατος και με τίποτα δε στοχεύει στη χρήση ονομάτων και περιγραφών στα ανταγωνιστικά προϊόντα που κανείς δε θα μπορεί να καταλάβει.
Το πρόβλημα με το Chat GPT στα ελληνικά σχολεία.
Και: Έξω τα chatbots από τα σχολεία.
Υπέροχο και πολύ αστείο: Ένας υπαρξιακός οδηγός για το πώς να κάνεις φίλους.
Ένα ακόμη βίντεο: 8 λεπτά που δείχνουν την καθημερινότητα ενός εργαζόμενου στο Τόκιο, μιας από τις πλέον υπερκαπιταλιστικές πόλεις του κόσμου. Χωρίς σπικάζ, χωρίς επιτηδευμένο μοντάζ, μόνο σιωπηλά σχόλια και μια ωμή αποτύπωση της πραγματικότητας.
Η καινοτομία γεννά αναστάτωση!