Ο Θάνατος του Συγγραφέα
Έχουν σημασία οι προθέσεις ενός δημιουργού για την ερμηνεία του έργου του;
Στην τελευταία συνάντηση της Λέσχης Bookerberg διαβάσαμε και συζητήσαμε για τη Μεταμόρφωση του Κάφκα. Καθώς το καθένα από εμάς προσπαθούσε να δώσει τη δική του ερμηνεία για την εμφανώς αλληγορική ιστορία που διαβάσαμε, η τροπή που πήρε η κουβέντα μου θύμισε μια ιδέα πάνω στην οποία είχα πέσει παλιότερα και έκατσα να ψάξω και να διαβάσω εκ νέου. Μια ιδέα που έχει μείνει στην ιστορία ως The death of the author ή Ο Θάνατος του Συγγραφέα, ελληνιστί.
Ο Θάνατος του Συγγραφέα, λοιπόν, ήταν ο τίτλος ενός δοκιμίου του Roland Barthes (Ρολάν Μπαρτ), ενός θεωρητικού και κριτικού της λογοτεχνίας, φιλόσοφου, γλωσσολόγου και σημειολόγου και εξελίχθηκε σε μια κανονική λογοτεχνική θεωρία (ναι, έχουν κι αυτοί τις δικές τους θεωρίες). Με απλά λόγια, ο Barthes υποστήριξε πως το νόημα ενός έργου δεν καθορίζεται από τις προθέσεις του δημιουργού του, αλλά από την ερμηνεία εκείνων που το καταναλώνουν. Μόλις ένα έργο δημοσιευθεί αποκτά δική του υπόσταση, ανεξάρτητη από τον δημιουργό του. Ξεφεύγει εντελώς από τον έλεγχό του και καθίσταται ανοιχτό προς ερμηνεία. Οι προθέσεις και η βιογραφία του δημιουργού δεν έχουν πλέον καμία σημασία για την ερμηνεία του έργου. Σύμφωνα με τη θεωρία, η ιδέα πως ο δημιουργός είναι η απόλυτη, αδιαπραγμάτευτη αυθεντία πάνω στο έργο και πως η δική του ερμηνεία κατέχει μια προνομιούχα θέση μεταξύ των υπολοίπων, είναι πρόσφατη και μάλιστα είναι προϊόν του δυτικού πολιτισμού και της εξάπλωσης της ιδεολογίας του ατομισμού.
Ας πιάσουμε ένα απλό και επίκαιρο παράδειγμα. Όπως είμαι σίγουρος πως έχει πάρει το μάτι σας, το Poor Things, η νέα ταινία του Γιώργου Λάνθιμου, έχει πυροδοτήσει μια πληθώρα συζητήσεων στην ελληνική γωνιά του διαδικτύου. Κάποιες από αυτές αφορούν την ίδια την τεχνικότητα της ταινίας, τα σκηνικά, τα κοστούμια, τη σκηνοθεσία, τη φωτογραφία - ξέρετε, όλα αυτά που κάνουν μια ταινία. Πολλές όμως σχετίζονται με το "υποκείμενο" της ταινίας (χρησιμοποιώ τη λέξη εδώ με μια ελαφρώς ανορθόδοξη αλλά κυριολεκτική έννοια, είναι το κείμενο κάτω από το κείμενο, το φιλοσοφικό και ιδεολογικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο η ταινία εξελίσσεται). Καθώς ένα από τα βασικά θέματα της ταινίας είναι η χειραφέτηση της πρωταγωνίστριας, προκύπτει εύλογα το ερώτημα: Είναι το Poor Things μια φεμινιστική ταινία; Προσπάθησε να είναι; Ή μήπως απλώς αναπαράγει το ανδρικό, ηδονοβλεπτικό βλέμμα για τη γυναικεία σεξουαλικότητα; Ποια ήταν η πρόθεση του δημιουργού; Έχει σημασία;
Κατά την ταπεινή μου γνώμη, έχει. Δεν είναι ότι διαφωνώ ακριβώς με την ιδέα του θανάτου του συγγραφέα, απλώς μου φαίνεται ότι είναι η σφαιρική-αγελάδα-στο-κενό της λογοτεχνίας. Η σφαιρική-αγελάδα-στο-κενό είναι ένα αστείο στους κύκλους της φυσικής που διακωμωδεί την υπερβολική απλοποίηση που ενίοτε κάνουν οι επιστήμονες στα μοντέλα τους, ώστε να τα μελετήσουν στην απλούστερη δυνατή μορφή προκειμένου οι υπολογισμοί να γίνουν περισσότερο εφικτοί. Ακόμα και εάν αυτή η απλοποίηση είναι τόσο τραβηγμένη (άντε, να καταπιούμε κάπως την απόλυτα σφαιρική αγελάδα - έπρεπε να βρίσκεται και στο κενό;) που τελικά εμποδίζει την εφαρμογή του μοντέλου στον πραγματικό κόσμο. Έτσι, το μοντέλο αποτυγχάνει να επιτελέσει τον σκοπό για τον οποίο επινοήθηκε.
Εκ των πραγμάτων, οι άνθρωποι καταναλώνουμε την τέχνη μαζί με τα συμφραζόμενα. Και τα συμφραζόμενα επηρεάζουν το πώς ερμηνεύουμε την τέχνη, είτε μας αρέσει είτε όχι. Στην περίπτωση του Κάφκα, τα συμφραζόμενα μπορεί να είναι η τεταμένη περίοδος που έγραψε το βιβλίο (το 1912, μόλις δύο χρόνια πριν το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου), η σχέση του με την οικογένειά του (που φαίνεται να έμοιαζε ύποπτα με τη σχέση του πρωταγωνιστή του βιβλίου με τη δική του οικογένεια), η άνοδος και εξάπλωση του καπιταλιστικού μοντέλου. Τα συμφραζόμενα, τα γύρω-γύρω, ο βίος του δημιουργού, το brand του, είναι και ο λόγος που δυσκολευόμαστε να διαχωρίσουμε την τέχνη από τον καλλιτέχνη. Ο λόγος που όταν ακούμε τραγούδια του Michael Jackson ή πετυχαίνουμε στο Tik Tok αστεία αποσπάσματα από τις παραστάσεις του Louis C.K, μια φωνούλα στο πίσω μέρος του μυαλού μας διαμαρτύρεται έντονα, αλλά καταπνίγεται γρήγορα.
Δεν είναι ότι η ιδέα του Barthes είναι εξ ορισμού άκυρη, απλώς λαμβάνοντας υπόψη τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία εξελίσσεται, καθώς η εστίαση στο άτομο και στο προσωπικό brand αυξάνεται, ακόμα και ένας δημιουργός που προσπαθεί επιμελώς να αποστασιοποιηθεί από το δημιούργημά του και προσπαθεί να το αφήσει να μιλήσει για τον εαυτό του, δεν μπορεί να "πεθάνει" πραγματικά. Όπως λέει η (πρώην) YouTuber και συγγραφέας Lindsay Ellis, το έργο θα είναι πάντα συνδεδεμένο με το brand και στο brand υποβόσκει ένα κάποιο είδος αθανασίας.
Σε κάποιον άλλον κόσμο ίσως όλα τα έργα να κρίνονταν αυτοτελώς, ανεξάρτητα από την ταυτότητα του δημιουργού τους και το σύνολο του έργου του. Όμως αυτό μάλλον μπορεί να υπάρξει μόνο σε ένα καθαρά θεωρητικό πλαίσιο, σαν μια σφαιρική αγελάδα στο κενό. Το ποιος λέει μια ιστορία, ποιο είναι το υπόβαθρό του, γιατί την αφηγείται και τι θέλει να πει με αυτή, είναι πράγματα που ενδιαφέρουν τους ανθρώπους που την καταναλώνουν - και απ' ό,τι φαίνεται, όσο περνάει ο καιρός τους ενδιαφέρουν όλο και περισσότερο. Πριν από 100 χρόνια η πιθανότητα να γνώριζες οποιονδήποτε από τους συγγραφείς που διάβαζες έτεινε στο μηδέν. Μπορεί να ήταν οι χειρότεροι άνθρωποι στον κόσμο, γεννήματα της πορφυρής κολάσεως, εσύ όμως θα εξακολουθούσες να ευχαριστιέσαι τα δημιουργήματά τους, αμέριμνη και ασφαλής μέσα στην παρηγορητική άγνοιά σου.
Αλλά ακόμα και εάν δε σε ενδιαφέρει ο βίος του δημιουργού, δεν μπορεί να πεθάνει πραγματικά, γιατί με τον έναν ή τον άλλον τρόπο η ζωή του θα τρυπώσει στα social feed σου. Πλέον είναι δύσκολο, σχεδόν ακατόρθωτο, ένας δημιουργός να μην έχει διαδικτυακή παρουσία. Είναι σπάνιο να μην έχει εκτεθεί ποτέ και πουθενά εκφράζοντας, μεταξύ άλλων, τις προσωπικές του απόψεις. Συνειδητά ή ασυνείδητα, τα συμφραζόμενα μας επηρεάζουν. Έτσι, σήμερα, σε αντίθεση ίσως με την εποχή που ο Roland Barthes διατύπωσε τη θεωρία του, μας απασχολούν πράγματα όπως το εάν είναι οκέι να μας αρέσουν ακόμα τα βιβλία της J.K. Rowling.
Και υπάρχει και κάτι ακόμη. Αφορά έναν από τους λόγους που καταναλώνουμε τέχνη. Διαβάζοντας ένα κείμενο, ακούγοντας ένα τραγούδι, βλέποντας μια ταινία ή παρατηρώντας έναν πίνακα ζωγραφικής, δημιουργείται μια σύνδεση μεταξύ εμάς και του δημιουργού. Μια νοητή γραμμή που διαπερνά τον χώρο και τον χρόνο, συνδέοντας τις ζωές μας με έναν απρόσμενο αλλά συναρπαστικό τρόπο. Κάτι που γράφω σήμερα σε αυτό το γράμμα θα διαβαστεί από εσάς σε περίπου μία εβδομάδα από τώρα και ίσως διαβαστεί από κάποιους άλλους πολλά χρόνια στο μέλλον. Είτε γνωρίζετε οτιδήποτε για τον βίο και την πολιτεία μου είτε όχι, έχετε πρόσβαση σε κάποιες από τις σκέψεις μου, αισθάνεστε μια σύνδεση με τον τρόπο που σκέφτομαι ή φαντάζομαι κάτι. Αναπτύσσεται μια (ομολογουμένως μονόπλευρη) οικειότητα. Πώς θα αισθανόσασταν αν αυτό που διαβάζατε, όσο καλό και αν ήταν, είχε γραφτεί από ένα γλωσσικό μοντέλο τύπου ChatGPT; Πώς θα το αντιμετωπίζατε; Θα είχαν αυτά που έγραφε τον ίδιο αντίκτυπο πάνω σας; Την ίδια αξία; Πώς θα νιώθατε εάν στην άλλη πλευρά της σύνδεσης βρισκόταν ένα ψυχρό, χωρίς συνείδηση, μηχάνημα; Μιλάμε, ίσως, για τον απόλυτο θάνατο του συγγραφέα, την απόλυτη αποσύνδεση δημιουργού και έργου. Ο συγγραφέας πεθαίνει γιατί δεν υπήρξε ποτέ.
Θεωρώ ότι οι προθέσεις έχουν σημασία. Ο Κάφκα κάτι ήθελε να πει με την ιστορία που έγραψε, ακόμα και εάν στο μυαλό του δεν ήταν απολύτως ξεκάθαρο τι ήταν αυτό. Ίσως εξερευνώντας το έργο και τη βιογραφία του μπορούμε να καταλάβουμε. Χωρίς να είναι σκοπός μου να μειώσω τις διαφορετικές εμπειρίες που μπορεί να έχουν διαφορετικοί άνθρωποι διαβάζοντας το βιβλίο, προσωπικά μου φαίνεται άκρως ενδιαφέρουσα αυτή η προσπάθεια αποκρυπτογράφησης, η εξερεύνηση του εσωτερικού κόσμου ενός ανθρώπου που έζησε πριν από περίπου 100 χρόνια. Όχι επειδή τον αντιμετωπίζω σαν πειραματόζωο, σαν έκθεμα σε ζωολογικό κήπο, αλλά επειδή βρίσκω κοινά σημεία στον ψυχισμό του με όσα βιώνω κι εγώ σήμερα. Επιθυμώ να συνδεθώ μαζί του.
Η τέχνη έχει νόημα επειδή τη φτιάχνουν άνθρωποι. Όπως το είχε θέσει κάποτε ο William Nicholson στο θεατρικό του έργο "Shadowlands"
We read to know we're not alone.
Εάν βρήκατε ενδιαφέρον το θέμα, μπορείτε να διαβάσετε το δοκίμιο του Roland Barthes στα αγγλικά εδώ και στα ελληνικά εδώ.
Μπορείτε επίσης να δείτε δύο βίντεο πάνω στο θέμα:
Death of the Author από τη Lindsay Ellis, συμμετέχει ο John Green.
The Death of the Author: WTF? Roland Barthes' Death of the Author Explained, του Tom Nicholas
Αυτό το link μάλλον δε θα ενδιαφέρει πολλούς όμως προσωπικά λάτρεψα όλο το geek talk γύρω από τους φακούς και τις κάμερες που χρησιμοποιήθηκαν στο Poor Things από τον, υποψήφιο για όσκαρ, διευθυντή φωτογραφίας της ταινίας.
Στο Γιού Κέι, μια έκθεση του γραφείου περιβαλλοντικής προστασίας δείχνει την περιβαλλοντική κατάσταση της χώρας, και μάλλον και όλου του κόσμου.
Από τότε που δημιούργησα τον Discord server ελάττωσα σημαντικά τη χρήση των social media. Δεν ήταν κάτι που έκανα συνειδητά, απλώς έβρισκα πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον στη συναναστροφή και στο χτίσιμο σχέσεων μέσα σε μια ομάδα ανθρώπων από το ατελείωτο doom scrolling που έκανα στα κοινωνικά δίκτυα. Είμαι σίγουρος πως κι εσείς συμμετέχετε σε group chat με τους φίλους και τις φίλες σας, ίσως ακόμα και περισσότερα από ένα, όπου κανονίζετε σχέδια για εξόδους, κάνετε πειράγματα και λέτε τα νέα σας. Διαβάζοντας, λοιπόν, αυτό το άρθρο μπόρεσα να ταυτιστώ με αρκετά πράγματα που περιγράφει.
When group chats are examined as a social phenomenon, they’re often praised as a kind of anti-social-media — a way to use your phone to get some of the benefits of actual relationships, minus the drawbacks of public internet culture.
I see us doing other things: providing one another with a kind of idle and sometimes distracting presence that in some ways amounted to very little, a form of constant low-grade company that was both intermittent and dependable. It was what I could tolerate: giving one another “Top Gun” nicknames, trading gossip and bad-music recommendations, arranging a mutual listening session on Spotify while getting ready for a party — the virtual version of someone’s simply sitting next to you in the midst of illness or grief, doing nothing much more than being there.
Και τέλος, ίσως σας ενδιαφέρει εάν είστε γατογονείς: Πώς η γάτα σας βιώνει τον κόσμο.