Οι χορτοφάγοι έχουν δίκιο

Μια άβολη πραγματικότητα

Μισό, μισό. Μη βαράτε. Αφήστε για λίγο ακόμα τα δικράνια και τα πληκτρολόγια στην άκρη και ακούστε με. Υπόσχομαι πως σκοπός μου δεν είναι να σας κάνω κήρυγμα. Αν αφού διαβάσετε το κείμενο συνεχίζετε να διαφωνείτε, αφήστε ένα σχόλιο. Θα το διαβάσω με ενδιαφέρον. Απλώς, να, όσο περισσότερο το σκέφτομαι τα τελευταία χρόνια, τόσο περισσότερο τείνω να συμφωνώ με μία από τις μάλλον πιο αντιδημοφιλείς απόψεις που έχουν ποτέ εκφραστεί:

Οι χορτοφάγοι έχουν δίκιο

Αφορμή γι' αυτό το γράμμα υπήρξε το κεφάλαιο Κρεατοφάγοι και χορτοφάγοι από το βιβλίο Starry Messenger: Cosmic Perspectives on Civilization (Αστρικός Αγγελιοφόρος: Ο πολιτισμός μέσα από τη ματιά ενός αστροφυσικού, Διόπτρα 2023) του Neil deGrasse Tyson. Ο Τάισον είναι ένας εξαιρετικά δημοφιλής αστροφυσικός και επικοινωνός της επιστήμης. Έχει γράψει πολλά (περισσότερα από 10) βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης, έχει παρουσιάσει δύο κύκλους του ντοκιμαντέρ Cosmos (A Spacetime Odyssey και Possible Worlds), τρέχει το podcast StarTalk, και αυτά είναι μόνο λίγα από τα πράγματα που έχει κάνει. Νομίζω δε θα ήταν υπερβολή αν έλεγα πως τα τελευταία χρόνια είναι ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα πρόσωπα της επιστήμης.

Στο Αστρικός Αγγελιοφόρος, λοιπόν, ο Τάισον καταπιάνεται με επίγεια ζητήματα, όπως η Αλήθεια και η Ομορφιά, το Κοινωνικό Φύλο και η Ταυτότητα, το Χρώμα και η Φυλή, μέσα από μια, κατά τα λεγόμενά του, συμπαντική προοπτική. Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου γράφει:

Σε μια εποχή που οι απόψεις μας στα πολιτικά και πολιτιστικά πράγματα είναι πιο πολωμένες από ποτέ, ο Neil deGrasse Tyson δίνει το αντίδοτο σε αυτά που μας χωρίζουν, ενώ υπερασπίζεται με πάθος τους δύο βασικούς άξονες του Διαφωτισμού: Τη συμπαντική προοπτική και τον ορθολογισμό της επιστήμης.

Το κεφάλαιο Κρεατοφάγοι και χορτοφάγοι ξεκινάει έτσι:

Στον δυτικό πολιτισμό, οι κρεατοφάγοι συνήθως δεν έχουν λόγους ή φιλοσοφίες για τις διατροφικές επιλογές τους. Απλώς απολαμβάνουν τη γεύση των νεκρών ζώων - πανέ, τηγανητά, στο γκριλ, παστά, μπάρμπεκιου, σου βιντ και καπνιστά. Για μερικούς, η κατανάλωση κρέατος είναι το μόνο που έχουν γνωρίσει και δεν μπορούν να φανταστούν τη ζωή διαφορετικά. Οι χορτοφάγοι, από την άλλη μεριά, ειδικά εκείνοι που το πήραν απόφαση κάποια συγκεκριμένη στιγμή στη ζωή τους, προσφέρουν πολλούς και διάφορους λόγους για τις διατροφικές επιλογές τους. Οι πιο συνηθισμένοι από αυτούς είναι η βελτίωση της υγείας και η προστασία του περιβάλλοντος. Για άλλους, ο λόγος είναι η αθλιότητα και η φρίκη του να εκτρέφουμε, να σκοτώνουμε και να τρώμε ζώα που έχουν κάποιον βαθμό συνειδητότητας. Ή, αν μη τι άλλο, δεν θέλουν να τρώνε μορφές ζωής οι οποίες νιώθουν πόνο.

Στη συνέχεια αναφέρει πως, παρόλο που οι περισσότεροι άνθρωποι είναι σιωπηλοί σχετικά με αυτό το θέμα, υπάρχει πάντα κάποιος χορτοφάγος που θα κάνει κήρυγμα και θα προσπαθήσει να προσηλυτίσει τους κρεατοφάγους. Αντιθέτως, οι κρεατοφάγοι που κάνουν κήρυγμα είναι σπάνιοι, όμως δεν μπορούμε να αρνηθούμε το πολιτιστικό στερεότυπο του αρρενωπού, κρεατοφάγου άντρα. Για να το τονίσει αυτό, φέρνει ως παράδειγμα μια διαφήμιση του 1987 με τον ηθοποιό Τζέιμς Γκάρνερ, ο οποίος παραπονιέται πως τα λαχανικά πέφτουν από τη σχάρα που τα ψήνει, ενώ το κρέας μένει πάντα στη θέση του. Κλείνει τη διαφήμιση με την ατάκα

Μοσχαρίσιο κρέας. Πραγματικό φαγητό για πραγματικούς ανθρώπους.

Σας προσκαλώ τώρα να ανατρέξετε στις αναμνήσεις σας. Πότε ήταν η τελευταία φορά που βρεθήκατε σε μια παρέα στην οποία κάποιος χορτοφάγος/βίγκαν έκανε κήρυγμα σε οποιονδήποτε; Σκεφτείτε το. Κλείστε τα μάτια σας και πάρτε τον χρόνο σας.

Θα σας πω εγώ τη δική μου εμπειρία: Καμία. Κυριολεκτικά ποτέ, κανένας χορτοφάγος δεν έχει κάνει κήρυγμα σε εμένα ή σε κάποιον κοντινό μου. Οι αυτάρεσκες βίγκαν-λεσβίες-μπαχαλοσατανίστριες που προσπαθούν να μας προσηλυτίσουν και περιφρονούν τις επιλογές μας είτε δεν υπάρχουν, είτε δεν είναι τόσο κοινές όσο τα μίντια και το ίντερνετ μάς έχουν κάνει να πιστεύουμε.

Από εδώ

Όχι μόνο κανένας βίγκαν δε μου έχει κάνει ποτέ κήρυγμα αλλά συνήθως συμβαίνει το ανάποδο: Καθώς οι χορτοφάγοι είναι η κατεξοχήν μειονότητα, έχω υπάρξει μάρτυρας σε πολλά περιστατικά στα οποία οι απόψεις και οι επιλογές τους λοιδορούνται, χλευάζονται και επανειλημμένα οι ίδιοι καλούνται να τις υπερασπιστούν. Ο Τάισον έχει δίκιο, οι περισσότεροι άνθρωποι είναι συνήθως σιωπηλοί με αυτό το θέμα - εκτός από τις περιπτώσεις όπου ένας χορτοφάγος βρίσκεται σε παρέα κρεατοφάγων. Πολλοί κρεατοφάγοι τότε, ξαφνικά, γίνονται εξαιρετικά αμυντικοί και ομιλητικοί για τις διατροφικές τους επιλογές. Τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούν είναι κοινά και θα τα δούμε στη συνέχεια, όμως πιστεύω πως οι περισσότεροι αντιδρούν αντανακλαστικά επειδή κάποιος τολμάει να τους φέρει αντιμέτωπους με την ηθικότητα των επιλογών τους (συνήθως χωρίς να είναι καν αυτός ο σκοπός του) και επειδή οι χορτοφάγοι είναι διαφορετικοί. Αποκλίνουν από την κοινωνική νόρμα και ως εκ τούτου πρέπει να συνετιστούν.

Θέλετε κι άλλο ένα παράδειγμα; Θυμάστε τη διαφήμιση των Jumbo για το Πάσχα με τον Τάσο Μπουγά; Σε αυτή, ο Μπουγάς τραγουδάει για το πώς οι βίγκαν τον έδιωξαν από τη Γη επειδή βρίσκουν την τσίκνα ντεμοντέ και αναγκάστηκε να καταφύγει στο φεγγάρι για να ψήσει το αρνί του. Κλείνει με την ατάκα «Βίγκαν, μακριά κι αγαπημένοι», ενώ πίσω του στέκεται μια ομάδα από ψήστες Αυθεντικά Αρσενικά. Δεν ξέρω σε ποιο παράλληλο σύμπαν ζει το Jumbo και ο Τάσος Μπουγάς, στο δικό μας πάντως οι χορτοφάγοι στην Ελλάδα δεν έχουν με καμία κυβέρνηση την ισχύ να διώξουν τον οποιονδήποτε από οπουδήποτε. Το πολύ πολύ να βγάλουν κάνα δελτίο τύπου. Έχει άραγε υπάρξει ποτέ κάτι αντίστοιχο που να χλευάζει κατ' αυτόν τον τρόπο την αντίθετη πλευρά; Θα ποντάρω τα λεφτά μου στο «όχι».

Τα επιχειρήματα κατά

Ας δούμε εν τάχει κάποια από τα πιο κοινά επιχειρήματα που διατυπώνονται σε μια συζήτηση για την κρεατοφαγία και τη χορτοφαγία.

Οι άνθρωποι εξελίχθηκαν για να τρώνε κρέας

Αυτό έχει μια δόση αλήθειας. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι, από ενεργειακής σκοπιάς, ένα εξαιρετικά δαπανηρό όργανο. Αποτελεί ένα μικρό κομμάτι της συνολικής μάζας του σώματος (κάτι παραπάνω από ένα κιλό) και όμως απαιτεί το 20% της συνολικής ενέργειας που προσλαμβάνουμε για να λειτουργήσει. Υπάρχει μια υπόθεση στους κόλπους της βιολογίας που φέρει το όνομα The expensive tissue hypothesis. Λέει πως, για να μπορέσει ένας οργανισμός να αναπτύξει έναν μεγάλο εγκέφαλο χωρίς σημαντική αύξηση του βασικού μεταβολικού ρυθμού του, ο οργανισμός πρέπει να χρησιμοποιεί λιγότερη ενέργεια σε άλλους ενεργειακά δαπανηρούς ιστούς. Στον άνθρωπο αυτό επιτεύχθηκε με την κατανάλωση μιας εύπεπτης δίαιτας, που περιλαμβάνει το κρέας, και την ανάπτυξη ενός μικρότερου και λιγότερο ενεργοβόρου εντέρου. Σε σύγκριση με τις ρίζες, τα φύλλα και άλλες φυτικές τροφές, το κρέας έχει υψηλή θρεπτική πυκνότητα, πλούσιο σε πρωτεΐνες και λίπη. Εκατό γραμμάρια κρέατος μπορεί να έχουν υπερπολλαπλάσιες θερμίδες από εκατό γραμμάρια, ας πούμε, μπρόκολου. Ενέργεια απαραίτητη σε περιόδους έλλειψης τροφής για τη λειτουργία του ενεργοβόρου ανθρώπινου εγκεφάλου.

Σε κάθε περίπτωση, είτε η υπόθεση αποδειχθεί τελικά λαθεμένη είτε όχι, το παραπάνω επιχείρημα δεν μπορεί να είναι αρκετό καθώς η τροφή στην οποία έχουμε πλέον πρόσβαση (τουλάχιστον οι χώρες του Βορρά) είναι πολυποίκιλη και άφθονη. Δεν υπάρχει η ίδια ανάγκη για ενεργειακά πυκνές τροφές όπως αυτή που είχαν οι μακρινοί μας πρόγονοι. Επιπλέον, το είδος μας έχει εξελιχθεί για να κάνει ένα σωρό πράγματα διαφορετικά - για παράδειγμα να τρέχει ξυπόλυτο στο χώμα. Κάτι που φυσικά δε θα δείτε πλέον κανέναν, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, να κάνει. Κυρίως επειδή στις πόλεις το χώμα είναι υπό εξαφάνιση.

Οι άνθρωποι είναι κρεατοφάγοι - αλλιώς γιατί έχουν κυνόδοντες;

Οι άνθρωποι είναι παμφάγοι. Μπορούν να φάνε κρέας αλλά δεν είναι απαραίτητο. Οι κοντινότεροι συγγενείς μας, οι χιμπατζήδες, έχουν πολύ μεγάλους (πολύ μεγαλύτερους από τους δικούς μας) και κοφτερούς κυνόδοντες - παρόλο που είναι σχεδόν αποκλειστικά χορτοφάγοι (σε ποσοστό τουλάχιστον 98%). Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί στα πρωτεύοντα οι κυνόδοντες δεν εξελίχθηκαν για λόγους διατροφής αλλά για άλλους, κοινωνικούς, λόγους (ως όπλο, για παράδειγμα, για τον ενδοσεξουαλικό ανταγωνισμό). Κοινώς, αν είσαι χιμπατζής, δύο μεγάλοι και κοφτεροί κυνόδοντες ίσως τρομάξουν τους εν δυνάμει μνηστήρες της χιμπατζίνας που χαλβαδιάζεις.

Τόσο οι χιμπατζήδες όσο και οι άνθρωποι, εκτός από κυνόδοντες έχουν και τραπεζίτες, οι οποίοι χρησιμεύουν στο να αλέθουν τις φυτικές τροφές. Επιπλέον, οι άνθρωποι, εδώ και εκατομμύρια χρόνια, χρησιμοποιούν εργαλεία -και όχι τα δόντια τους- για να σκοτώσουν, να επεξεργαστούν και να μαγειρέψουν τις τροφές τους ώστε να είναι μαλακές. Οι κυνόδοντες είναι οριακά άχρηστοι όσον αφορά την κατανάλωση φαγητού.

Το κρέας είναι απαραίτητο στη διατροφή μας

Ενώ η πρωτεΐνη του κρέατος είναι πράγματι υψηλής βιολογικής αξίας, το κρέας σίγουρα δεν είναι απαραίτητο, όπως έχουν αποδείξει εκατομμύρια χορτοφάγοι που ζουν κανονικότατα σε όλο τον κόσμο. Όλα τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά που λείπουν από μια καθαρά χορτοφαγική διατροφή μπορούν να βρεθούν στα αυγά και στα γαλακτοκομικά προϊόντα. Αν, τώρα, είστε βίγκαν, δηλαδή δεν καταναλώνετε ούτε γάλα ούτε αυγά, υπάρχει όντως μια βιταμίνη την οποία δεν μπορείτε να πάρετε από φυτικές πηγές και θα χρειαστείτε συμπλήρωμα: Η Β12.

Ακούστε όμως ένα fun fact σχετικά με αυτή: Η Β12 παράγεται από βακτήρια στο έδαφος και στα έντερα των ζώων. Τα ζώα ελευθέρας βοσκής προσλαμβάνουν τη Β12 καθώς βόσκουν και τσιμπολογούν το έδαφος. Όμως, τα περισσότερα ζώα που τρώμε δεν είναι ελευθέρας βοσκής. Τα φυτοφάρμακα και τα αντιβιοτικά που χρησιμοποιούνται ευρέως στις φάρμες σκοτώνουν τα βακτήρια που παράγουν τη Β12. Το αποτέλεσμα είναι ότι για να πάρουν τα ίδια τα ζώα την απαραίτητη βιταμίνη Β12, τους χορηγούνται συμπληρώματα (το 90% των συμπληρωμάτων που καταναλώνονται, σύμφωνα με μια πηγή)! Σε τελική ανάλυση, δηλαδή, πάλι από συμπληρώματα παίρνουμε τη Β12, τα ζώα απλώς τυχαίνει να παρεμβάλλονται.

Και τα φυτά έχουν ψυχή / θα μπορούσαν να νιώθουν πόνο

Στο σημείο αυτό ίσως θεωρείτε πως τρολάρω, όμως όχι. Τουλάχιστον στο βιβλίο του ο Τάισον αφιερώνει κάμποσες σελίδες (πολύ περισσότερες από τις λίγες γραμμές στις οποίες αναπτύσσει τα επιχειρήματα υπέρ της χορτοφαγίας) για να υποστηρίξει πως τα φυτά είναι επίσης ζωντανοί οργανισμοί και θα μπορούσαν να αισθάνονται, με έναν δικό τους, μοναδικό τρόπο, «πόνο». Έπειτα, σε ένα κρεσέντο whataboutism, συνεχίζει γράφοντας πως κανείς δε φαίνεται να νοιάζεται τόσο πολύ για τα ψάρια και τα έντομα που σκοτώνονται καθημερινά κατά δεκάδες εκατομμύρια.

Θα μπορούσε κανείς να επιλέξει να μην τρώει καθόλου ζώα και να ζήσει τη ζωή του ως χορτοφάγος αλλά, αν το καλοσκεφτείτε, αυτό σημαίνει πως θα ήταν ειδιστής εναντίον των φυτικών μορφών ζωής. [...] Αν κόψετε το δέντρο, δε θα ματώσει; Αν κουκουλώσετε ένα δέντρο, δε θα πάθει ασφυξία; Αν αρνηθείτε το νερό και τα θρεπτικά συστατικά σε ένα δέντρο, δε θα μαραθεί, δε θα πεθάνει;

Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι προκαλούμε πόνο, φόβο και δυστυχία στα ζώα, συναισθήματα που κατανοούμε απόλυτα και έχουμε δημιουργήσει φορείς και συστήματα που σκοπός τους είναι να προστατεύουν τους ανθρώπους από το να τα βιώνουν. Γνωρίζουμε πως τα ζώα διαθέτουν πιο σύνθετες κοινωνικές, γνωστικές και συναισθηματικές συμπεριφορές από αυτές που συνήθως τους καταλογίζονται. Για παράδειγμα, η αρπαγή του μικρού μοσχαριού από τη μαμά αγελάδα προκαλεί και στα δύο ζωντανά έντονο στρες. Άλλα ζώα φαίνεται να βιώνουν πένθος. Γνωρίζουμε ότι η βιομηχανία παραγωγής κρέατος ευθύνεται για τουλάχιστον το 15% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Τα ζώα απαιτούν μεγάλες εκτάσεις γης για να βοσκήσουν, εκτάσεις που συνήθως προέρχονται από την αποψίλωση δασών. Χρειάζονται, επίσης, τεράστιες εκτάσεις πρόσθετης γης για την καλλιέργεια της τροφής τους. Τουλάχιστον το 83% όλων των καλλιεργούμενων εκτάσεων στον κόσμο χρησιμοποιείται για τη διατροφή των ζώων και όχι των ανθρώπων.

Σε κάποιους κύκλους αυτό περνάει ως χιούμορ

Άβολες αλήθειες

Όλα τα ζώα χρειάζονται να φάνε άλλους ζωντανούς οργανισμούς για να επιβιώσουν - αυτό είναι το τίμημα της ζωής και κανείς δεν μπορεί να το αρνηθεί, ούτε να το παρακάμψει. Πιστεύω ότι οι άνθρωποι τρώνε κρέας για δύο λόγους: Πρώτον, επειδή είναι εύκολο και δεύτερον, επειδή τους αρέσει η γεύση του. Το πρώτο, το ότι το κρέας είναι μια εύκολη πηγή πρωτεΐνης, μπορούμε να το ξεπεράσουμε εάν εντάξουμε περισσότερες φυτικές εναλλακτικές στη διατροφή μας, όπως η σόγια. Σίγουρα δεν είναι εύκολο - μιλάμε για μια πολιτισμική μετατόπιση μεγατόνων. Το κρέας είναι βασικό συστατικό της διατροφικής κουλτούρας μας. Για να μην αναφέρω το γεγονός ότι από πίσω βρίσκεται μια βιομηχανία τρισεκατομμυρίων που προσπαθεί με κάθε τρόπο να διατηρήσει το υπάρχον καθεστώς.

Για τον δεύτερο λόγο δεν έχω να πω πολλά, νομίζω άλλωστε πως μιλάει από μόνος του. Ίσως όμως μπορούμε να συμφωνήσουμε ότι, πριν αρχίσουμε να συζητάμε για τα δικαιώματα των φυτών και των εντόμων, το να εκτρέφουμε και να θανατώνουμε ζώα κατά εκατομμύρια καθημερινά -και για τα οποία γνωρίζουμε πέραν πάσης αμφιβολίας ότι υποφέρουν- χωρίς κανέναν ουσιαστικό λόγο πέραν του ότι μας αρέσει η γεύση του κρέατός τους, δεν είναι πολύ καλή φασούλα.

Ακόμα κι εγώ ο ίδιος που σας γράφω όλα αυτά και που το συγκεκριμένο θέμα μάλλον με απασχολεί περισσότερο από τον μέσο άνθρωπο, δεν μπορώ να αφαιρέσω εντελώς το κρέας από τη διατροφή μου, κυρίως επειδή οι σοβαρές εναλλακτικές στην επαρχία της Ελλάδας είναι από σπάνιες έως ανύπαρκτες. Μήπως όμως όσο περισσότερο το συζητάμε και το απαιτούμε, τόσο πιο γρήγορα θα προσαρμοστεί η αγορά στις νέες συνθήκες;

Οι άνθρωποι, ιστορικά, καταπιέζουν ανερυθρίαστα όσα θεωρούν πως είναι κατώτερα από τους ίδιους. Παλιότερα ήταν οι δούλοι, οι μαύροι, οι γυναίκες, οι ομοφυλόφιλοι· έχουν γίνει αγώνες επί αγώνων για όλες αυτές τις κοινωνικές ομάδες. Τα ζώα δε διαφέρουν σε κάτι από αυτές. Η ύπαρξή τους δεν είναι εξ ορισμού κατώτερη επειδή δεν ανήκουν στο είδος homo sapiens.

Είναι υγιές και απαραίτητο να αμφισβητούμε την καθεστηκυία τάξη, τις καθιερωμένες ιεραρχίες. Όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε μια κατάσταση όπου επηρεάζονται αρνητικά ή καταπιέζονται, συνήθως ξεσηκώνονται εναντίον της. Αλλά όταν αυτοί που καταπιέζονται είναι οι άλλοι, δεν κόπτονται ιδιαίτερα. Είναι εντάξει για τους ισχυρούς να καταπιέζουν τους αδύναμους, αρκεί να μην είναι οι ίδιοι οι αδύναμοι. Η χορτοφαγία αμφισβητεί αυτή την τάξη πραγμάτων. Και, για κάθε ηθικό και περιβαλλοντικό λόγο που μπορώ να σκεφτώ, έχει δίκιο.