Συμπαθητική σκόνη και θαλάσσιοι θρύλοι
Πού τελειώνει ο μύθος και πού αρχίζει η αλήθεια;
«Βρομόκαιρος», έβρισε ο ναύαρχος σερ Κλάουντισλυ Σόβελ κοιτάζοντας την ομίχλη που τον τύλιγε εδώ και δώδεκα μέρες στη θάλασσα. Επέστρεφε νικητής από το Γιβραλτάρ ύστερα από κάποιες αψιμαχίες με τον γαλλικό μεσογειακό στόλο και δεν άντεχε πια τη βαριά φθινοπωρινή καταχνιά. Ανησυχώντας ότι τα πλοία του κινδύνευαν να πέσουν στα βράχια των ακτών, ο ναύαρχος κάλεσε όλους τους πλοηγούς του να στύψουν μαζί το μυαλό τους.
Η ομόφωνη γνώμη τους ήταν πως ο αγγλικός στόλος έπλεε σε ασφαλή νερά, δυτικά του γαλλικού νησιού Ουεσσάν, μιας οχυρής νησίδας στ’ ανοιχτά της χερσονήσου της Βρετάνης. Ωστόσο, καθώς τα πλοία συνέχιζαν προς τα βόρεια, ανακάλυψαν με τρόμο ότι είχαν εκτιμήσει λάθος το γεωγραφικό τους μήκος και βρίσκονταν κοντά στα νησιά Σίλλυ. Τα Σίλλυ είναι ένα αρχιπέλαγος από μικρές νησίδες, περίπου είκοσι μίλια ανοιχτά του νοτιοδυτικού άκρου της Αγγλίας, και οδηγούν προς το Land's End σαν διάδρομος με σκαλοπάτια. Εκείνη την ομιχλώδη νύχτα, στις 22 Οκτωβρίου του 1707, τα νησιά Σίλλυ έγιναν οι ανώνυμες ταφόπλακες σχεδόν δύο χιλιάδων ανδρών του σερ Κλάουντισλυ.
Πρώτη χτύπησε στα βράχια η ναυαρχίδα, το Association. Βυθίστηκε μέσα σε λίγα λεπτά, παίρνοντας όλο το πλήρωμα μαζί της. Προτού προλάβουν τα υπόλοιπα σκάφη ν’ αντιδράσουν στον άμεσο κίνδυνο, δύο ακόμη, το Eagle και το Romney, καρφώθηκαν στα βράχια και βούλιαξαν σαν πέτρες. Συνολικά, χάθηκαν τα τέσσερα από τα πέντε πολεμικά πλοία.
Μόνο δύο άνδρες κατόρθωσαν να βγουν ζωντανοί στην ακτή. Ο ένας ήταν ο ίδιος ο σερ Κλάουντισλυ, που ίσως είδε τα πενήντα επτά χρόνια της ζωής του να περνούν μπροστά από τα μάτια του καθώς τα κύματα τον έσπρωχναν προς τις ακτές. Αναμφίβολα θα είχε τον χρόνο ν’ αναλογιστεί τα γεγονότα των προηγούμενων είκοσι τεσσάρων ωρών, όταν είχε κάνει την πιο λανθασμένη εκτίμηση στη ναυτική σταδιοδρομία του. Μάλιστα, τον είχε προσεγγίσει ένας ναύτης από το πλήρωμα του Association, που ισχυρίστηκε πως είχε κάνει τους δικούς του υπολογισμούς για τη θέση του πλοίου καθ’ όλη την πορεία του μέσα στην καταχνιά. Μια τέτοια ανατρεπτική πράξη από έναν ιεραρχικά κατώτερο απαγορευόταν στο αγγλικό Βασιλικό Ναυτικό, όπως γνώριζε καλά ο ανώνυμος ναύτης. Όμως ο κίνδυνος ήταν τόσο μεγάλος, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του, ώστε αποφάσισε να ρισκάρει τη ζωή του για να ενημερώσει τους ανωτέρους του για τις ανησυχίες που είχε.
Ο ναύαρχος Σόβελ διέταξε επιτόπου να τον κρεμάσουν από το κατάρτι για ανταρσία.
Δεν υπήρχε κανείς να φτύσει κατάμουτρα τον σερ Κλάουντισλυ και να του πει «Σ’ το είπανε!» καθώς πάλευε με τα κύματα. Με το που ξέβρασε όμως η θάλασσα τον μισοπεθαμένο ναύαρχο στη στεριά, λέγεται ότι τον βρήκε μια ρακοσυλλέκτρια η οποία έψαχνε στην παραλία. Η γυναίκα ερωτεύτηκε το δαχτυλίδι με το σμαράγδι που φορούσε στο δάχτυλό του και, έχοντας να διαλέξει ανάμεσα στο αντικείμενο του πόθου της και στη ζωή του άνδρα, τον δολοφόνησε και του το πήρε. Τριάντα χρόνια μετά, στο νεκροκρέβατό της, ομολόγησε το έγκλημά της σε έναν ιερωμένο και του έδωσε το δαχτυλίδι σε απόδειξη της ενοχής και της μετάνοιάς της.
Ή, τουλάχιστον, έτσι λέει ο θρύλος.
Πού τελειώνει ο μύθος και πού αρχίζει η αλήθεια;
Το παραπάνω απόσπασμα είναι από το βιβλίο της Ντέιβα Σόμπελ, Longitude (Ρολόγια εν Πλω, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2023). Η συγγραφέας αναφέρει αυτή την ιστορία ως ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της επικινδυνότητας που ενείχε ένα ταξίδι στη θάλασσα πριν το γεωγραφικό μήκος γίνει κάτι που οι άνθρωποι μπορούσαν να υπολογίζουν με ακρίβεια εν πλω. Όπως ανέφερα και στο σχετικό βίντεο, ο υπολογισμός του γεωγραφικού πλάτους ήταν μια υπόθεση σχετικά απλή. Ο υπολογισμός του γεωγραφικού μήκους, όμως, ήταν κάτι εντελώς διαφορετικό και πολύ πιο απαιτητικό.
Η ιστορία με τη ρακοσυλλέκτρια που βρήκε τον ξεβρασμένο και μισοπεθαμένο σερ Κλάουντισλυ είναι ένας τοπικός θρύλος που άρχισε να κυκλοφορεί πολλές δεκαετίες αργότερα από το ναυάγιο. Οι σύγχρονοι ναυτικοί ιστορικοί δεν έχουν μπορέσει να επιβεβαιώσουν τίποτα απ' όλα αυτά. Αυτό είναι κάτι που αναφέρεται στο βιβλίο - ως σημείωση του μεταφραστή, ωστόσο, και όχι της συγγραφέως.
Όχι μόνο αυτό αλλά και κάποια άλλα κομμάτια της ιστορίας φαίνεται να μην ανταποκρίνονται στον έλεγχο. Για παράδειγμα, η φάση με τον ναύτη που προειδοποίησε τον ναύαρχο: Η ιστορία πρέπει να εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις νήσους Σίλλυ αρκετές δεκαετίες αργότερα και ήθελε τον απλό ναύτη να είναι ντόπιος Σιλλυ-ανός (;), ο οποίος αναγνώρισε τα νερά ως κοντινά στην πατρίδα του, αλλά τιμωρήθηκε επειδή προειδοποίησε τον ναύαρχο. Αυτή η τυραννική και βάρβαρη πράξη, έλεγαν οι νησιώτες, έφερε κακοτυχία στον Σόβελ και σύντομα οδήγησε στο ναυάγιο και στον θάνατό του, καθώς και στην ολική εξαφάνιση του ονόματός του (καθώς μαζί του πέθαναν και οι δύο θετοί του γιοι).
Αλλά και η ίδια η εικασία της Σόμπελ ότι το ναυάγιο στις νήσους Σίλλυ ήταν αυτό που έβαλε το Πρόβλημα του Γεωγραφικού Μήκους στο ραντάρ του Βρετανικού Κοινοβουλίου, με τη θέσπιση του Νόμου περί Γεωγραφικού Μήκους λίγα χρόνια αργότερα, δεν μπορεί να διασταυρωθεί. Δεν είναι καν σαφές αν το ναυάγιο οφειλόταν αποκλειστικά στην άγνοια του γεωγραφικού μήκους ή, το πιο πιθανό, σε έναν συνδυασμό παραγόντων που είχαν να κάνουν, τελικά, με κοινή ανικανότητα μαζί με ελλειπή δεδομένα. Το 1707, τη χρονιά που έγινε το ναυάγιο, κανείς δεν ανέδειξε τον προσδιορισμό του γεωγραφικού μήκους ως την αποκλειστική αιτία. Καλύτερες τεχνικές προσδιορισμού θέσης, συμπεριλαμβανομένων των μεθόδων εύρεσης γεωγραφικού μήκους, θα μπορούσαν να βοηθήσουν μόνο αν συνδυάζονταν με καλύτερη παρατηρησιακή πρακτική από τους αξιωματικούς των πλοίων και με πιο ακριβείς χάρτες και γεωγραφικά δεδομένα.
Ωραία, και;
Μπορεί όλα αυτά να σας φαίνονται ανούσια σημασιολογία. Ποιος νοιάζεται, στην τελική, για όλες αυτές τις λεπτομέρειες εκτός από τους ίδιους τους ιστορικούς; Κανείς δεν πρόκειται να τις θυμάται αφού τελειώσει το βιβλίο, το οποίο είναι ανέλπιστα απολαυστικό. Άλλωστε, γράφτηκε το μακρινό 1995, πολλά χρόνια πριν την ευρύτατη διάδοση του διαδικτύου και των εργαλείων που αυτό παρείχε. Σίγουρα του αξίζει κάποια επιείκεια.
Και μάλλον έχετε δίκιο. Ούτε εγώ θα τα θυμόμουν όλα αυτά και ούτε θα είχα μπει στη διαδικασία να τα αναζητήσω ποτέ αν δεν έφτιαχνα το σχετικό βίντεο. Ήθελα, όμως, να σας δώσω μια γεύση της fact-checking διαδικασίας και να σας δείξω πόσο δύσκολο είναι να είσαι σίγουρος και σίγουρη για οτιδήποτε βλέπεις ή διαβάζεις, ειδικά όταν αυτό αφορά ιστορικά γεγονότα μιας άλλη εποχής.
Το Longitude δεν παρουσιάστηκε ποτέ ως ένα επιστημονικό εγχειρίδιο ιστορίας - είναι ένα αφήγημα επιστημονικής εκλαΐκευσης. Και είναι φανερό ότι η συγγραφέας αφιέρωσε πάρα πολύ χρόνο στην έρευνά της. Στο τέλος του βιβλίου έχει ένα κεφάλαιο στο οποίο αναφέρει όλα τα βιβλία που χρησιμοποίησε ως πηγές και όλους τους ειδικούς που συμβουλεύτηκε. Η δουλειά της είναι σίγουρα αξιέπαινη και αυτό υποστηρίζεται και από την αναγνώριση που είχε. Το ότι κάποια, στις περισσότερες περιπτώσεις, ασήμαντα, σημεία της ιστορίας δεν ανταποκρίνονται σήμερα, μετά από 30 χρόνια, στον έλεγχο, δε θεωρώ ότι αφαιρεί πολλούς πόντους αξιοπιστίας από αυτό που δημιούργησε.
Παρόλα αυτά, θα έλεγα πως καλό είναι να έχετε πάντα στην άκρη του μυαλού σας το εξής: Ένα μεγάλο ποσοστό της πληροφορίας που υπάρχει εκεί έξω είναι ημιτελής, διαστρεβλωμμένη ή, στη χειρότερη, εντελώς λάθος.
Η συμπαθητική σκόνη
Μια ακόμη ιστορία που μου φάνηκε φοβερά διασκεδαστική και ήθελα να μοιραστώ μαζί σας, ήταν αυτή της συμπαθητικής σκόνης.
Σε ένα (κατά πάσα πιθανότητα σατιρικό) φυλλάδιο με τίτλο «Περίεργες Έρευνες» που κυκλοφόρησε το 1688, ένας ανώνυμος συγγραφέας διατύπωσε ίσως την πιο παλαβή θεωρία λύσης του προβλήματος του γεωγραφικού μήκους.
Αντιγράφω από το βιβλίο
[Η θεωρία] Βασιζόταν σε ένα μαγικό βότανο που ονομαζόταν «συμπαθητική σκόνη». Η θαυματουργή αυτή σκόνη, την οποία είχε ανακαλύψει στη νότια Γαλλία ο πολυπράγμων σερ Κένελμ Ντίγκμπυ, υποτίθεται ότι μπορούσε να θεραπεύει από μακριά (spooky action at a distance 👀). Για να αξιοποιήσει κανείς τη μαγεία της, αρκούσε να την απλώσει πάνω σε κάποιο αντικείμενο του πάσχοντος. Για παράδειγμα, για να επιταχύνει κανείς το κλείσιμο μιας πληγής, έφτανε να πασπαλίσει με συμπαθητική σκόνη ένα κομμάτι από τον επίδεσμό της. Δυστυχώς, η θεραπεία δεν ήταν ανώδυνη και, σύμφωνα με φήμες, ο Κένελμ είχε κάνει κάποιους ασθενείς του να χοροπηδούν από τον πόνο πασπαλίζοντας - για ιατρικούς σκοπούς - με τη σκόνη το μαχαίρι που τους είχε τραυματίσει ή εμβαπτίζοντας κομμάτια της ενδυμασίας τους σε ένα διάλυμα της σκόνης.
Η παλαβή ιδέα να εφαρμοστεί η σκόνη του Ντίγκπυ στο πρόβλημα του γεωγραφικού μήκους μοιάζει φυσιολογική για το πρόθυμο μυαλό: στέλνουμε έναν τραυματισμένο σκύλο με το πλοίο να σαλπάρει. Φροντίζουμε να υπάρχει στη στεριά ένα έμπιστο άτομο που κάθε μεσημέρι θα βυθίζει τον επίδεσμο του σκύλου στο διάλυμα συμπαθητικής σκόνης. Ο σκύλος θα αντιδρά αλυχτώντας και θα δίνει στον πλοίαρχο μια ηχητική ένδειξη. Η κραυγή του σκύλου θα σημαίνει ότι «ο Ήλιος πάνω από το Λονδίνο βρίσκεται στον μεσημβρινό». Ο πλοίαρχος θα βρίσκει τη διαφορά με την ώρα πάνω στο πλοίο και θα υπολογίζει ανάλογα το γεωγραφικό μήκος. Θα έπρεπε βέβαια να ελπίζει κανείς πως η σκόνη θα διατηρούσε τη δύναμή της πολλές χιλιάδες λεύγες μακριά, ώστε να γίνεται αισθητή στη θάλασσα, και - επιπλέον, ιδιαίτερα σημαντικό, ότι δε θα κατόρθωνε επί τόσους μήνες να θεραπεύσει τη μαρτυριάρα πληγή.
Είμαι σίγουρος ότι αν κάποιος πρόγονος του Βελόπουλου υπήρχε στη Βρετανία του 1714, θα είχε θέσει το ζήτημα στο Βρετανικό Κοινοβούλιο.
Αυτά, λοιπόν, και άλλα πολλά μπορείτε να διαβάσετε στο βιβλίο Ρολόγια εν Πλω. Αν το παραγγείλετε από το eshop των ΠΕΚ μέχρι το τέλος του μήνα θα έχετε και δωρεάν τα μεταφορικά έξοδα.
Σε περίπτωση που σας ξέφυγε
Πριν από μία εβδομάδα ανέβασα στο YouTube μία από τις πιο ολοκληρωμένες (αλλά και απαιτητικές) δουλειές που έχουμε ποτέ κάνει. Έχει να κάνει με πλοία, με ρολόγια και με το Πρόβλημα του Γεωγραφικού Μήκους. Του βάζω 5/5 αστέρια.
Η Καθημερινή Φυσική συνεχίζει να υπάρχει γιατί άνθρωποι σαν κι εσάς την υποστηρίζουν. Εάν βρίσκετε τη δουλειά μας αξιόλογη και εάν θέλετε να συνεχίσετε την ανάγνωση, παρακαλώ σκεφτείτε το ενδεχόμενο να την υποστηρίξετε στο Patreon ή αναβαθμίζοντας τη συνδρομή σας.