Ένα σύμπαν από σύμπαντα
Πόσο πιθανή είναι η ύπαρξη ενός πολυσύμπαντος;
Φανταστείτε έναν κόσμο στον οποίο οι δυνάμεις του Άξονα δεν ηττήθηκαν. Έναν κόσμο στον οποίο είστε πρωθυπουργός της Ελλάδας. Έναν κόσμο όπου δεν υπάρχει Ελλάδα. Έναν κόσμο που δεν υπάρχουν πρωθυπουργοί. Έναν κόσμο που οι δεινόσαυροι δεν εξαφανίστηκαν ποτέ κι έναν κόσμο στον οποίο η ζωή δεν αναπτύχθηκε στη Γη. Κάθε σενάριο που μπορεί να συλλάβει ο ανθρώπινος νους, μέσα στα όρια που επιτρέπουν οι φυσικοί νόμοι (ή, τουλάχιστον, το σύνολο των φυσικών νόμων του εκάστοτε κόσμου), θα μπορούσε να είναι πραγματικότητα, αν ισχύει η ιδέα των άπειρων παράλληλων συμπάντων. Μάλλον γι' αυτό είναι και τόσο δημοφιλής - γιατί εξάπτει τη φαντασία των ανθρώπων όσο λίγα πράγματα. Όλες και όλοι έχουμε πάρει αποφάσεις. Όλοι και όλες έχουμε μετανιώσει κάποιες από αυτές. Η ερώτηση «πώς θα ήταν άραγε τα πράγματα αν...» που ενίοτε κάνουμε στον εαυτό μας, πρέπει να είναι μια καθολική ανθρώπινη εμπειρία που διατρέχει το είδος μας από τότε που αποκτήσαμε την ικανότητα της αφηρημένης σκέψης.
Έτσι, οποτεδήποτε ζητάω από το κοινό που με παρακολουθεί να μου απευθύνει ερωτήσεις, είναι σχεδόν βέβαιο ότι τουλάχιστον μία από αυτές θα αφορά τα παράλληλα σύμπαντα.
Πιστεύεις ότι είναι πιθανή η ύπαρξη άπειρων παράλληλων συμπάντων (όπως ισχυρίζονται κάποιες τάσεις της σύγχρονης φυσικής); Δηλαδή ότι υπάρχει ένα σύμπαν ακριβώς ίδιο με το δικό μας αλλά εγώ έγραψα σωστά την σιγκεκριμένη λέξη και όχι λάθος (και όλα τα υπόλοιπα); Εάν το θεωρείς περισσότερο πιθανό όντως να υπάρχουν άπειρα σύμπαντα, γιατί ναι;? Εάν όχι, γιατί όχι;
Του turiasauria
Διάβασα κάπου το εξής:
- Αν η θεωρία multiverse ισχύει, τότε υπάρχει ένα σύμπαν στο οποίο δεν ισχύει.
- Η θεωρία multiverse δεν καλύπτει παραδοξικές καταστάσεις, εκτός από το σύμπαν στο οποίο τις καλύπτει.
Προέρχεται από ένα meme (ότι πρέπει για εγκεφαλικό), αλλά δεν ακούγεται για ανοησία. Μήπως όντως η θεωρία multiverse δεν έχει καμία απολύτως βάση;
Του Παναγιώτη Θ.
Το ενδιαφέρον, και κάπως εντυπωσιακό, είναι ότι η ανθρώπινη σκέψη καταλήγει στην ιδέα του πολυσύμπαντος μέσα από περισσότερα από ένα συλλογιστικά μονοπάτια. Μπορούμε, για παράδειγμα, να μιλήσουμε για παράλληλα σύμπαντα όταν συζητάμε για την Κοσμολογία. Η Κοσμολογία μελετά την εξέλιξη του Σύμπαντος, τους γαλαξίες, τις υπερμεγέθεις μαύρες τρύπες... τα μεγαλύτερα πράγματα που μπορούν να υπάρξουν, με άλλα λόγια. Θα συναντήσουμε την ιδέα όμως και στην Κβαντική Φυσική, τη θεωρία που βρίσκεται στο άλλο άκρο της κοσμικής κλίμακας και περιγράφει τη συμπεριφορά των ατομικών και υποατομικών σωματιδίων, δηλαδή των μικρότερων πραγμάτων που μπορούν να υπάρξουν. Βρίσκουμε μπροστά μας τα παράλληλα σύμπαντα ακόμα και όταν συζητάμε για το Ταξίδι στον Χρόνο - αν και μου είναι κάπως δύσκολο να εντάξω το συγκεκριμένο θέμα σε κάποιον τομέα της Φυσικής. Στο βιβλίο του, The Hidden Reality, ο Μπράιαν Γκριν αναφέρεται σε εννέα πιθανές εκδοχές πολυσύμπαντος. Επειδή ο χώρος εδώ δεν επαρκεί για να δούμε και τις εννιά, ας εξετάσουμε δύο από αυτές.
Η Ερμηνεία των Πολλαπλών Κόσμων
Ίσως η πιο γνωστή (και λιγότερο αμφιλεγόμενη) εκδοχή πολυσύμπαντος είναι η ερμηνεία των Πολλαπλών Κόσμων (Many Worlds Interpretation) της κβαντομηχανικής. Είναι μια προσπάθεια να απαντηθεί το πιο παράξενο, ίσως, ερώτημα της κβαντικής φυσικής: τι συμβαίνει τη στιγμή της μέτρησης;
Σύμφωνα με την κλασική ερμηνεία (την Ερμηνεία της Κοπεγχάγης), ένα κβαντικό σωματίδιο -όπως ένα ηλεκτρόνιο- μπορεί να βρίσκεται σε μια κατάσταση υπέρθεσης, δηλαδή σε πολλές πιθανές καταστάσεις ταυτόχρονα. Μόνο όταν γίνει μια μέτρηση το σωματίδιο καταλήγει τυχαία σε μία από αυτές τις καταστάσεις. Οι υπόλοιπες εξαφανίζονται. Δε συνέβησαν, επομένως δεν έχουν καμία υπόσταση πια. Αυτή η διαδικασία, που ονομάζεται κατάρρευση της κυματοσυνάρτησης, προκαλεί διαφόρων ειδών ημικρανίες στους Φυσικούς. Για παράδειγμα, πώς και γιατί η φύση περνάει από τον ντετερμινισμό στην τυχαιότητα; Η κατάρρευση φαίνεται να διαγράφει πληροφορίες, δηλαδή όλες τις άλλες καταστάσεις που δεν πραγματοποιήθηκαν, και να εισάγει μια εγγενή τυχαιότητα στον κόσμο, κάτι που έρχεται σε αντίθεση με την ομαλή και προβλέψιμη φύση της εξίσωσης του Σρέντινγκερ που βρίσκεται στον πυρήνα της κβαντικής θεωρίας. Επίσης, τι ακριβώς είναι μια μέτρηση, για να 'χουμε καλό ρώτημα; Πού τραβάμε τη γραμμή; Χρειάζεται ανθρώπινη συνείδηση; Μια φωτογραφική μηχανή; Μια απλή αλληλεπίδραση με ένα άλλο αντικείμενο; Η κβαντική θεωρία δεν ορίζει με σαφήνεια τι είναι αυτό το μαγικό γεγονός που ενεργοποιεί την κατάρρευση.
Η Ερμηνεία των Πολλαπλών Κόσμων, που προτάθηκε από τον Χιού Έβερετ το 1957, προσφέρει μια ριζοσπαστική εναλλακτική: η κυματοσυνάρτηση, λέει, δεν καταρρέει ποτέ. Αντί το σωματίδιο να καταλήξει σε μία κατάσταση, όλες οι πιθανές καταστάσεις πραγματοποιούνται, η καθεμία όμως σε ένα ξεχωριστό, παράλληλο σύμπαν. Κάθε φορά που γίνεται μια κβαντική μέτρηση με πολλαπλά πιθανά αποτελέσματα, ολόκληρο το σύμπαν διακλαδίζεται. Σε έναν κλάδο, εσύ μετράς το αποτέλεσμα Α, ενώ σε έναν άλλο, ένας πανομοιότυπος εσύ μετρά το αποτέλεσμα Β. Κανένας δε γνωρίζει την ύπαρξη του άλλου.
Το πλεονέκτημα ετούτης της ερμηνείας είναι η μαθηματική της κομψότητα, καθώς αφαιρεί την ανάγκη για την αυθαίρετη κατάρρευση και αφήνει την κεντρική εξίσωση της κβαντομηχανικής να περιγράφει τα πάντα, χωρίς εξαιρέσεις. Η αίσθηση της τυχαιότητας που έχουμε είναι απλώς η άγνοιά μας για το σε ποιον από τους πολλούς κλάδους της πραγματικότητας τελικά θα βρεθούμε. Το μειονέκτημά της, από την άλλη, είναι το τεράστιο «οικονομικό» της κόστος. Η ύπαρξη, δηλαδή, ενός σχεδόν άπειρου (ή πραγματικά άπειρου αν το Σύμπαν δεν είναι πεπερασμένο) αριθμού παράλληλων συμπάντων, για τα οποία δεν έχουμε, και ίσως να μην αποκτήσουμε ποτέ, καμία άμεση πειραματική απόδειξη.
Αιώνιος Πληθωρισμός
Έχετε ακούσει για τη Θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης: το σύμπαν ξεκίνησε από μια αφάνταστα πυκνή και θερμή κατάσταση και από τότε διαστέλλεται και ψύχεται. Αυτή η θεωρία περιγράφει με μεγάλη επιτυχία την εξέλιξη του σύμπαντος από τις πρώτες του στιγμές μέχρι σήμερα. Ίσως όμως δεν έχετε ακούσει για τη Θεωρία του Πληθωρισμού. Η Μεγάλη Έκρηξη, όπως διατυπώθηκε αρχικά, είχε κάποιες τρύπες. Για παράδειγμα, δεν μπορούσε να εξηγήσει ικανοποιητικά γιατί το σύμπαν είναι τόσο ομοιόμορφο σε τεράστιες κλίμακες. Η ύλη και η ενέργεια είναι κατανεμημένες σχεδόν ομοιόμορφα, χωρίς να υπάρχει κάποιο κέντρο, κάποια άκρη ή μια προνομιούχα περιοχή στον κόσμο. Παρόλο που σε μικρές κλίμακες βλέπουμε πυκνές συγκεντρώσεις ύλης όπως τα άστρα και οι γαλαξίες, αν ζουμάρουμε αρκετά προς τα έξω αυτά μοιάζουν με κόκκους άμμου σε μια απέραντη, ομοιόμορφη παραλία.
Για να μπαλώσουν ετούτα τα κενά, οι επιστήμονες συμπλήρωσαν τη θεωρία της Μεγάλης Έκρηξης με τη θεωρία του Πληθωρισμού: σε μια ανθρωπίνως ασύλληπτα απειροελάχιστη χρονική στιγμή, αμέσως μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, το σύμπαν πέρασε μια φάση τρομακτικά γρήγορης, εκθετικής διαστολής. Η πιο συντηρητική και ευθέως αποδεκτή εκτίμηση είναι ότι το σύμπαν μεγάλωσε προς όλες τις κατευθύνσεις κατά έναν παράγοντα 1026. Κάποιες εκτιμήσεις ανεβάζουν αυτόν τον παράγοντα στο 1030 ή και περισσότερο. Για να έχετε μια ιδέα του τι σημαίνουν αυτοί οι αριθμοί, είναι σαν να παίρνουμε ένα αντικείμενο με μέγεθος μικρότερο από ένα άτομο (ας πούμε 10-10 μέτρα) και σε ένα απειροελάχιστο κλάσμα του δευτερολέπτου να το μεγαλώνουμε σε μέγεθος περίπου 100.000 ετών φωτός - δηλαδή όσο ο Γαλαξίας μας. Αυτή η απότομη διόγκωση σιδέρωσε σχεδόν όλες τις αρχικές ανομοιομορφίες, εξηγώντας γιατί το σύμπαν φαίνεται σήμερα τόσο ομοιογενές.
Αν όμως ο πληθωρισμός δεν ήταν ένα γεγονός που συνέβη μια φορά και τελείωσε αλλά μια κατάσταση που συνεχίζεται αέναα σ' έναν ευρύτερο υπερ-χώρο; Σύμφωνα με αυτή την ιδέα, ο χώρος στο σύνολό του διαστέλλεται με τον ιλιγγιώδη ρυθμό του πληθωρισμού για πάντα. Μέσα σε αυτόν τον αιώνια διογκούμενο ωκεανό υπάρχουν τυχαίες κβαντικές διακυμάνσεις. Σε κάποιες περιοχές το πεδίο ενέργειας που προκαλεί τον πληθωρισμό «χαλαρώνει» και πέφτει σε μια κατάσταση χαμηλότερης ενέργειας. Ο πληθωρισμός σταματά και τοπικά δημιουργείται μια φυσαλίδα. Μια φούσκα. Μέσα στη φούσκα η ενέργεια του πληθωριστικού πεδίου μετατρέπεται σε ύλη και ακτινοβολία, πυροδοτώντας μια Μεγάλη Έκρηξη.
Κάθε τέτοια φυσαλίδα είναι ένα ολόκληρο σύμπαν. Σαν το δικό μας. Ίσως ζούμε κυριολεκτικά μέσα σε μια φούσκα. Ο χώρος ανάμεσα από τις φυσαλίδες συνεχίζει να διαστέλλεται πληθωριστικά, δημιουργώντας νέο χώρο και νέα σύμπαντα-φυσαλίδες. Έτσι καταλήγουμε με ένα άπειρο, κάπως αφρώδες, σύνολο από σύμπαντα: ένα πολυσύμπαν.
Γιατί;
Όπως λέει κι ο Σον Κάρολ, ένας από τους αγαπημένους μου σύγχρονους φυσικούς, οι Φυσικοί δεν ξεκινούν πότε τη συζήτηση λέγοντας «Χα, δε θα ήταν φοβερό να υπήρχε το πολυσύμπαν;» κι έπειτα ψάχνουν λόγους για να το υποστηρίξουν. Η επιστήμη δε λειτουργεί έτσι. Απλώς, η ανάγκη ερμηνείας των δεδομένων και των παρατηρήσεων ενίοτε τους οδηγεί σε ιδέες που στην αρχή μπορεί να ακούγονται παλαβές. Η αρχική θεωρία του Πληθωρισμού εξηγεί ορισμένες παρατηρήσεις στο δικό μας σύμπαν. Η ιδέα του Αιώνιου Πληθωρισμού, όμως, δεν προέκυψε για να λύσει ένα επιπλέον πρόβλημα παρατήρησης. Σύμφωνα με εκείνους που την ανέπτυξαν -κυρίως τον Αντρέι Λίντε-, εμφανίστηκε ως μια σχεδόν αναπόφευκτη συνέπεια όταν μελέτησαν σε βάθος την κβαντική φύση του Πληθωρισμού. Διαπίστωσαν ότι για να σταματήσει ο πληθωρισμός παντού ταυτόχρονα απαιτούνται πολύ ειδικές συνθήκες. Φαινόταν πολύ πιο φυσικό και πιθανό να σταματάει αποσπασματικά, οδηγώντας έτσι σ' ένα πολυσύμπαν που περιέχει μεμονωμένα σύμπαντα-φυσαλίδες. Ο Αιώνιος Πληθωρισμός δεν είναι δηλαδή τόσο μια υπόθεση που έκαναν, όσο ένα συμπέρασμα στο οποίο τους οδήγησαν οι εξισώσεις τους.
Ωστόσο, πρέπει να τονίσουμε ότι -τουλάχιστον προς το παρόν-, όπως και στην περίπτωση των Πολλαπλών Κόσμων, δεν έχουμε καμία απόδειξη για την ύπαρξη άλλων συμπάντων-φυσαλίδων. Ίσως ο βασικός λόγος που το συζητάμε είναι γιατί προσφέρει μια πιθανή απάντηση σ' ένα από τα πιο βαθιά και φιλοσοφικά προβλήματα της Φυσικής...
Το πρόβλημα της λεπτής ρύθμισης (fine tuning)
Το πρόβλημα πάει κάπως έτσι: οι θεμελιώδεις σταθερές της φύσης στο σύμπαν μας (η βαρυτική και η κοσμολογική σταθερά, η σταθερά του Πλανκ, το φορτίο του ηλεκτρονίου, η μάζα του ηλεκτρονίου κτλ) φαίνεται να έχουν τιμές που είναι βολικά καλοκουρδισμένες ώστε να επιτρέπουν την ύπαρξη πολυπλοκότητας, άστρων, πλανητών και, τελικά, ζωής. Αν αλλάζαμε ελάχιστα κάποια από αυτές τις τιμές, το σύμπαν θα ήταν δραματικά διαφορετικό και αφιλόξενο: είτε θα είχε καταρρεύσει αμέσως, είτε θα είχε διασταλεί τόσο γρήγορα που δεν θα σχηματίζονταν ποτέ γαλαξίες, είτε δε θα επέτρεπε τη χημεία στην οποία η ζωή είναι βασισμένη.
Η ύπαρξη ενός πολυσύμπαντος προσφέρει μια λύση. Αν υπάρχουν άπειρα σύμπαντα-φυσαλίδες και σε καθένα από αυτά οι φυσικές σταθερές παίρνουν τυχαίες τιμές, τότε δεν είναι καθόλου παράξενο που εμείς βρισκόμαστε σε ένα από τα ελάχιστα σύμπαντα όπου οι σταθερές έτυχε να είναι οι κατάλληλες για τη ζωή. Πολύ απλά, δεν θα μπορούσαμε να υπάρχουμε σε κάποιο άλλο για να κάνουμε αυτή τη συζήτηση. Αυτή η συλλογιστική είναι γνωστή ως Ανθρωπική Αρχή.
Έπειτα απ' όλα αυτά, ας επιχειρήσω να απαντήσω στις ερωτήσεις.
Αν η θεωρία multiverse ισχύει, τότε υπάρχει ένα σύμπαν στο οποίο δεν ισχύει;
Όχι. Η υπόθεση του πολυσύμπαντος (ας πάρουμε την εκδοχή του Αιώνιου Πληθωρισμού) δε λέει ότι οτιδήποτε μπορείς να φανταστείς, υπάρχει σε κάποιο σύμπαν. Λέει ότι δημιουργούνται συνεχώς σύμπαντα στα οποία οι φυσικές σταθερές, και ίσως οι τοπικοί νόμοι της φυσικής, μπορεί να διαφέρουν. Ωστόσο, η ίδια η ύπαρξη του πολυσύμπαντος και ο μηχανισμός που το γεννά (ο Αιώνιος Πληθωρισμός) λειτουργεί ως ένας νόμος σε ανώτερο επίπεδο που διέπει το σύνολο της πραγματικότητας. Ένα μεμονωμένο σύμπαν-φυσαλίδα δεν μπορεί να έχει έναν τοπικό νόμο που να αναιρεί τον υπερ-νόμο που το δημιούργησε. Θα ήταν σαν ένα κύμα στον ωκεανό να υπακούει σε έναν δικό του κανόνα που λέει «οι νόμοι της υδροδυναμικής δεν ισχύουν εδώ». Είναι μια λογική αντίφαση. Επομένως, η ύπαρξη του πολυσύμπαντος, αν ισχύει, είναι μια θεμελιώδης ιδιότητα της πραγματικότητας και δεν μπορεί να απενεργοποιηθεί από κάτι που η ίδια δημιουργεί.
Η θεωρία multiverse δεν καλύπτει παραδοξικές καταστάσεις, εκτός από το σύμπαν στο οποίο τις καλύπτει.
Στο σύμπαν δεν υπάρχουν παράδοξα. Το ίδιο το σύμπαν είναι απόλυτα συνεπές με τον εαυτό του και απλώς είναι, λειτουργώντας βάσει των νόμων που το διέπουν χωρίς καμία αντίφαση. Τα παράδοξα αναδύονται αποκλειστικά από τις δικές μας προσπάθειες να περιγράψουμε, να μοντελοποιήσουμε και να κατανοήσουμε το σύμπαν. Για παράδειγμα, το παράδοξο των διδύμων στην Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας δεν είναι ένα πραγματικό παράδοξο στη φύση του χρόνου. Είναι μια φαινομενική αντίφαση που λύνεται πλήρως μέσα από τους ίδιους τους κανόνες της θεωρίας, αποκαλύπτοντας στην πορεία και τα όρια της καθημερινής μας διαίσθησης.
Ένα γλωσσικό παράδοξο, όπως «ένας παντρεμένος εργένης» ή «ένας τετράγωνος κύκλος», δεν είναι μια φυσική κατάσταση που περιμένει κάπου να πραγματοποιηθεί. Είναι μια λογική αντίφαση των ίδιων των όρων που το περιγράφουν, μια κατάχρηση της γλώσσας. Η φυσική λειτουργεί μέσα στο πλαίσιο της λογικής. Η υπόθεση του πολυσύμπαντος εξερευνά σύμπαντα με διαφορετική βαρύτητα ή διαφορετικά σωματίδια ή εναλλακτικές πραγματικότητες, όχι σύμπαντα όπου το Α μπορεί να είναι ταυτόχρονα και «όχι Α». Ένα «σύμπαν που καλύπτει παραδοξικές καταστάσεις» είναι μια φράση χωρίς νόημα, γιατί ένα σύμπαν είναι εξ ορισμού ένα συνεπές σύνολο φυσικών νόμων. Η ίδια η ύπαρξη ενός συστήματος προϋποθέτει λογική συνέπεια.
Πιστεύεις ότι είναι πιθανή η ύπαρξη άπειρων παράλληλων συμπάντων;
Ναι, πιστεύω ότι είναι πιθανή, χωρίς να μπορώ να ποσοτικοποιήσω αυτή την πιθανότητα. Υπάρχουν πράγματι παράλληλα σύμπαντα; Δεν έχω ιδέα. Είναι ένα ενδεχόμενο που αξίζει να εξετάσουμε; Ίσως. Οι απόψεις διίστανται. Διάφοροι Φυσικοί που εκτιμώ, όπως ο Σον Κάρολ και ο Μπράιαν Γκριν, φαίνεται πως είναι αρκετά ένθερμοι υποστηρικτές της ιδέας. Άλλοι, όπως ας πούμε η Σαμπίν Χόσενφέλντερ (η οποία τον τελευταίο καιρό έχει ένα μονόπλευρο μπιφ με την επιστημονική κοινότητα), είναι έντονα επικριτικοί απέναντί της, βαφτίζοντάς την έως και ψευδοεπιστήμη.
Εφόσον η υπόθεση των παράλληλων συμπάντων παραμένει μη ελέγξιμη, αν θέλουμε να είμαστε ακριβοδίκαιοι και τυπικοί με την επικρατούσα προσέγγιση της επιστημολογίας, δεν μπορεί να θεωρηθεί επιστημονική. Δεν ξέρω βέβαια αν ήταν και ποτέ αυτός ο σκοπός της. Ενώ κατανοώ τη δυσφορία της Χόσενφέλντερ, μπορώ να αναγνωρίσω ότι η ιδέα έχει αξία, ακόμη και αν αυτή δεν είναι αμιγώς επιστημονική. Πρώτον, εφόσον προκύπτει από τα μαθηματικά, πρέπει τουλάχιστον να αναφερθεί ως πιθανότητα. Δεύτερον, προσφέρει μια κομψή, μη-θεϊστική απάντηση στο πρόβλημα της λεπτής ρύθμισης - αν και η Ανθρωπική Αρχή δε χρειάζεται το πολυσύμπαν για να σταθεί ως επιχείρημα. Και τρίτον, όπως και η υπόθεση της προσομοίωσης, έχει βαθιά φιλοσοφική αξία. Μπορεί να μην είναι «επιστήμη» με τον αυστηρό ορισμό του Καρλ Πόπερ, είναι όμως ένα ισχυρό εργαλείο που ωθεί την έρευνα και τη σκέψη μας στα όριά τους.
Αρκεί να μην αναλωθούμε σε αυτή και καταλήξουμε να κρεμάσουμε σαν το πολυσύμπαν της Μάρβελ.
Αυτό το γράμμα είναι δωρεάν και μπορεί να παραμένει έτσι χάρη στην υποστήριξη μιας μικρής μερίδας αναγνωστών. Αν θέλετε η Καθημερινή Φυσική να συνεχίσει να υπάρχει μπορείτε τώρα να γίνετε μέλη με μόλις 15€ τον χρόνο.
Αναφέρθηκα σε πολλά πράγματα σε ετούτο το γράμμα με τα οποία έχω ασχοληθεί και παλιότερα. Ας βάλω, λοιπόν, κάποια links εδώ κάτω.
Αν σας άρεσε αυτό το κείμενο, ίσως να σας αρέσει και το παρακάτω.
Επίσης, το 2017 είχα κάνει δύο βίντεο σχετικά με την κβαντική φυσική και τις ερμηνείες της.
Για μια συνοπτική ανάλυση της επικρατούσας προσέγγισης της επιστημολογίας, υπάρχουν τα δύο πρόσφατα βίντεο:
Επίσης: Σε αυτό το βίντεο ο Ντέρεκ από το Veritasium αναλύει σε μεγαλύτερο βάθος την ερμηνεία των Πολλαπλών Κόσμων, του Χιού Έβερετ,
και σε αυτή την ομιλία TED, ο Μπράιαν Γκριν μιλάει για την υπόθεση του πολυσύμπαντος.
Κι εδώ μπορείτε να απολαύσετε τον Σον Κάρολ να κάνει το ίδιο (το link αυτό υπάρχει και μέσα στο κυρίως σώμα του newsletter).