Θεωρίες συνωμοσίας και απώλεια εμπιστοσύνης

Θυμός, ανασφάλεια, απογοήτευση. Ο κόσμος χάνει την εμπιστοσύνη του στους θεσμούς και στρέφεται σε ακραίες θέσεις

Η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας είναι πρωτίστως μια γενικευμένη απώλεια εμπιστοσύνης στους θεσμούς που συγκροτούν την κοινωνία. Και, αν το καλοσκεφτείς, ίσως δεν μπορείς να αδικήσεις τους ανθρώπους που έχουν χάσει την εμπιστοσύνη τους. Όλοι οι πυλώνες της δημοκρατίας φαίνεται να παραπαίουν, με το ένα σκάνδαλο να αποκαλύπτεται μετά το άλλο. Πολιτικοί χρηματίζονται για να υπηρετούν ξένα συμφέροντα και δωροδοκούν ή δωροδοκούνται για να παραμείνουν στην εξουσία. Τα κυρίαρχα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης -η Τέταρτη Εξουσία, που σκοπός της, θεωρητικά, είναι να ελέγχει τις άλλες τρεις- έχουν, άλλα μικρότερο, άλλα μεγαλύτερο, πρόβλημα μεροληψίας. Η Δικαιοσύνη το ίδιο. Αν είσαι φτωχός, άσημος και... αδικτύωτος, η πιθανότητα να ταλαιπωρηθείς σε μια μακροχρόνια διαδικασία απονομής δικαιοσύνης αυξάνεται. Αντιθέτως, η πιθανότητα να δικαιωθείς μειώνεται, αν αυτό εξαρτάται από το πόσο καλός είναι ο (επί πληρωμή) δικηγόρος σου. Η δημόσια Παιδεία και Υγεία βρίσκονται σε μόνιμη κατρακύλα. Τα πανεπιστήμια και τα νοσοκομεία είναι υποχρηματοδοτούμενα και υποστελεχωμένα με ανύπαρκτη αξιολόγηση προσωπικού. Όσοι έχουν περάσει από τουλάχιστον ένα εκ των δύο έχουν και μια ιστορία φρίκης να μοιραστούν. Για απαράδεκτους καθηγητές που κάνουν τη ζωή σου δύσκολη χωρίς λόγο και για γιατρούς που σε εκβιάζουν με φακελάκια. Παράλληλα, τα περιστατικά αστυνομικής αυθαιρεσίας ρίχνουν λάδι σε μια φωτιά που καίει ένα καζάνι έτοιμο να εκραγεί. Μοιάζει σαν οι άνθρωποι να είναι μονίμως στην τσίτα, έτοιμοι να αρπαχτούν για το παραμικρό. Η πιο απλή διχογνωμία μπορεί να οδηγήσει σε πόλωση και κλοτσοπατινάδα στα όρια της κωμωδίας, σαν τους Λιλιπούτειους στα ταξίδια του Γκάλιβερ που έκαναν εμφύλιους γιατί δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν από ποια πλευρά να σπάνε τα αυγά τους.

Η ερώτηση που προκύπτει εύλογα σε αυτό το σημείο, είναι αν όλα αυτά είναι φαινόμενα καινούργια, ή, αν δεν είναι καινούργια, αν παρατηρείται κάποια αύξησή τους τα τελευταία χρόνια. Ίσως να συνέβαιναν από πάντα με την ίδια συχνότητα και, απλώς, λόγω της παγκοσμιοποίησης και της πανεύκολης διάδοσης της πληροφορίας, η έκθεσή μας σε αυτά να είναι πλέον μεγαλύτερη. Δεν έχει όμως και τόση σημασία. Είτε ισχύει η μία είτε η άλλη περίπτωση, το ζητούμενο είναι το τι πιστεύει ο κόσμος. Και ο κόσμος, με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, έρχεται συχνότερα σε επαφή με περιστατικά που κλονίζουν την εμπιστοσύνη του στους θεσμούς της κοινωνίας.

Στην έρευνα της ΔΙΑΝΕΟΣΙΣ Τι πιστεύουν οι Έλληνες το 2024, στην ερώτηση Πόσο εμπιστεύεστε κάθε έναν από τους παρακάτω θεσμούς ή δομές σε μια κλίμακα από το 1 μέχρι το 5, οι Έλληνες και οι Ελληνίδες βαθμολόγησαν κατά μέσο όρο, μεταξύ άλλων,

• τους Επιστήμονες/Τεχνοκράτες με ένα 3,7

• την Αστυνομία με 2,9

• τη Δικαιοσύνη με 2,6

• την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Κοινοβούλιο με 2,4

• και τα ΜΜΕ... με 1,9.

Τα 12 από τα 22 πράγματα για τα οποία ρωτήθηκαν τα βαθμολόγησαν με κάτω από 2,5. Με άλλα λόγια, εμπιστεύονται λιγότερα πράγματα απ' όσα δεν εμπιστεύονται. Επιπλέον, στην ερώτηση Ποια συναισθήματα σάς διακατέχουν πιο έντονα σήμερα ως Έλληνα/Ελληνίδα, τα τρία πιο κοινά συναισθήματα που βιώνει ο πληθυσμός της Ελλάδας είναι ανασφάλεια σε ένα ποσοστό 49,9%, απογοήτευση στο 44% και θυμό στο 29,7%. Το πρώτο θετικό συναίσθημα που εμφανίζεται στην κατάταξη είναι η αισιοδοξία και βιώνεται από μόλις ένα 21,7% του πληθυσμού.

Παρατηρείται, λοιπόν, μια γενικότερη απαξίωση που ίσως τροφοδοτείται από αρνητικά συναισθήματα άγχους, ανασφάλειας και θυμού απέναντι στους θεσμούς και στους ανθρώπους που συσχετίζονται με αυτούς. Αναπτύσσεται μια «αντι-συστημική» προκατάληψη που θέλει οτιδήποτε προέρχεται από επίσημα χείλη να κρίνεται ανάξιο εμπιστοσύνης. Δεν μπορεί να μας εκπλήσσει έτσι, για παράδειγμα, το γεγονός ότι ο κόσμος δεν καίγεται ιδιαίτερα να ψηφίσει στις ευρωεκλογές, όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση βαθμολογείται στην κλίμακα εμπιστοσύνης με ένα 2,4/5. Για τον μέσο άνθρωπο η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένα ογκώδες, μακρινό, απρόσωπο και βραδυκίνητο οικοδόμημα που διάφορες πτυχές του έχουν βουλιάξει στη διαφθορά. Όσους δημιουργούς περιεχομένου και να στείλει στο Ευρωκοινοβούλιο, χρειάζεται πολύ περισσότερος χρόνος, προσπάθεια και διαφάνεια για να ανατραπεί αυτή η κουλτούρα διάχυτου μηδενισμού.

Ούτε, επίσης, θα πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός πως πολύς κόσμος ψάχνει, μάλλον ασυνείδητα, να βρει παρηγοριά στη βεβαιότητα που παρέχουν ορισμένες θεωρίες συνωμοσίας, όταν όλα τα υπόλοιπα καταρρέουν. Οι θεωρίες συνωμοσίας υπόσχονται στους ανθρώπους ένα απατηλό αίσθημα ασφάλειας και ελέγχου. Σου δίνουν έναν τρόπο να εντοπίσεις επικίνδυνα ή αναξιόπιστα άτομα και να μειώσεις ή να εξουδετερώσεις την απειλή που συνιστούν.

Στο βιβλίο του, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα, ο Γιουβάλ Νόα Χαράρι υποστηρίζει πως υπάρχει μια γενικευμένη κρίση της ίδιας της ιδεολογίας του φιλελευθερισμού. Όχι αποκλειστικά του οικονομικού φιλελευθερισμού, αλλά της ιδεολογίας που θέλει την ελευθερία του ατόμου ως το μέγιστο ιδανικό. Θα ασχοληθούμε με τα επιχειρήματά του σε κάποιο μελλοντικό γράμμα γιατί έχουν ενδιαφέρον, εκεί που θέλω να καταλήξω με το συγκεκριμένο κείμενο, όμως, είναι αλλού. Σκέφτομαι συχνά ότι, τόσο εγώ, όσο και άλλοι άνθρωποι που ασχολούνται με την επικοινωνία της επιστήμης, κάνουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε ώστε να μεταδώσουμε έναν επιστημονικό και ορθολογικό τρόπο απόκτησης γνώσης. Να γεφυρώσουμε κάπως το χάσμα μεταξύ επιστήμης και κοινωνίας. Αλλά τίποτα από αυτά δε θα είναι ποτέ αρκετό εάν ο κόσμος συνεχίζει να χάνει (ίσως και δικαιολογημένα) την εμπιστοσύνη του στους θεσμούς. Από κάποιο σημείο κι έπειτα δεν είναι θέμα επικοινωνίας. Είναι θέμα ουσίας.

Σε μια πρόσφατη ανταλλαγή μηνυμάτων που είχα στο Instagram, η οποία ξεκίνησε ως απάντηση σε ένα story που είχα ανεβάσει 1-2 μέρες πριν τις ευρωεκλογές και προέτρεπα τον κόσμο να μην στραφεί σε ακροδεξιά κόμματα, ένας ακόλουθος απάντησε κατά λέξη

Θα ψηφίσω Βελόπουλο και ανέβα Αλεξανδρούπολη να με εμποδίσεις αν τολμάς.

Όταν του απάντησα πως ενώ καταλαβαίνω τη δυσαρέσκειά του με τα κόμματα που έχουν κυβερνήσει τη χώρα, το να ψηφίζει κάτι τέτοιο ως αντίδραση είναι μάλλον αυτοκτονικό, μου είπε πως θεωρεί ότι ο Βελόπουλος είναι η καλύτερη επιλογή γι' αυτόν. Ένας άνθρωπος ο οποίος ακολουθεί ένα πρότζεκτ που έχει να κάνει με την επιστήμη, τον ορθολογισμό, την κριτική σκέψη, θεωρεί ότι ένας πολιτικός που πουλούσε το «φάρμακο» Telopone† κατά της κατάθλιψης, της άνοιας και του Αλτσχάιμερ (μεταξύ άλλων), που πουλούσε αλοιφές που προστατεύουν από τον κορονοϊό και που διατείνεται πως κατέχει χειρόγραφες επιστολές του Ιησού, είναι, τόσο ο ίδιος, όσο και οι άνθρωποι που συσχετίζονται μαζί του, μια καλή επιλογή για να λάβει μέρος σε συζητήσεις που θα επηρεάσουν το μέλλον του.

Αυτό ονομάζεται γνωστική ασυμφωνία και έχει επίσης ενδιαφέρον ως φαινόμενο. Είχε κάνει κι ο Άκης (aka Skeptic Theory) ένα βίντεο πριν μερικά χρόνια γι' αυτό. Τι να κάνουμε, λοιπόν, κι εμείς οι δύσμοιροι οι επικοινωνοί της επιστήμης μπροστά στο μεγαλείο των νοητικών ακροβατικών που μπορεί να εκτελέσει το ανθρώπινο μυαλό;

† Θα ήθελα να πάρετε ένα λεπτό και να αναλογιστείτε το όνομα του εν λόγω σκευάσματος. Τελοπόν. Τέλος πόνου, ή κάτι τέτοιο. Τ-ε-λ-ο-π-ό-ν 🤦‍♂️

---

Η Καθημερινή Φυσική συνεχίζει να υπάρχει γιατί άνθρωποι σαν κι εσάς την υποστηρίζουν. Εάν βρίσκετε τη δουλειά μας αξιόλογη παρακαλώ σκεφτείτε το ενδεχόμενο να την υποστηρίξετε στο Patreon ή αναβαθμίζοντας τη συνδρομή σας.

---